TRAVNIČKI PISANI TRAGOVI
O prošlosti Travnika iz vremena pre prodora Turaka malo se zna. Ipak, o tome kako je izgledao grad Travnik može se bar nekako naslutiti iz priloženih odlomaka.
Novinski prilog objavljen u beogradskom listu „Pravda“ od 26. juna 1938. godine, u kojem je Hamid Dizdar pisao o Travniku, počinje rečenicom:
„Grad Travnik, koji se u istoriji prvi put pominje 1480. godine u izvještaju što su ga podneli Matiji Korvinu srpski despot Zmaj Vuk, Ladislav Egervarski i jajački ban Dojčin, nije bio uvjek iste sudbine.“
Matija Mažuranić je napisao „Pogled u Bosnu ili kratak put u onu krajinu učinjen 1839.-1840. po jednom domorodcu“. – Pomenuto delo je prvi put objavljeno 1842. godine.
U tom svom, reklo bi se putopisu, M. Mažuranić živopisno prikazuje prilike u Bosni za vreme njegovog kratkog boravka. Među ostalim na str. 187. (Zagrebačko izdanje, 1958. god.) govori i o verskom životu, gde pored ostalog kaže:
„U Travniku, to jest u varošu, je svim kršćanom zabranjeno držati službu božju; nego izvan varoša mogu. Kršćanom rimske ispovjedi služi misu fratar (kad dođe) donje?? na brdu u jednoj malo boljoj kući.
Kršćani grčke ispovjedi, budući da ne imaju nikakove kuće na brdu, zato moraju pod šatorom čatiti službu: a ti jim je najviše neprilično, svaki put šator i one svete stvari prenositi tamo i amo. A kad kiša ili drugo zlo vrijeme dođe, onda su svi napolju, osim jedinog sveštenika. Više puta, kad idu činiti službu, onda i zaborave štogod, pak moraju odozgor vikati, n.p. Hee, Marko, donesi knjigu i kandilo, i ovo i ono! – tako se siromaški narod muči.“
***
Giljferding je na svom putovanju kroz Bosnu zabeležio da su „pravoslavci sagradili nedavno iza varoši vrlo malenu crkvu i imaju uz nju i školu.“ (list „Srpski narod“, Novi Sad, 1877. god., broj 16.)
***
Austrijski agent je obavestio Generalnu komandu u Petrovaradinu o tajnoj misiji specijalnog Karađorđevog izaslanika Petra Skula:
„Petar Skul je upućen u Bosnu sa zadatkom da nagovori bosanske Srbe na ustanak protiv Turaka. Nosio je sa sobom i tajnu pismenu poruku za travničkog episkopa.
U pismu je Karađorđe uveravao vladiku u Travniku da je Rusija obećala zaštitu svim onim hrišćanima koji budu pomogli ustanike u Srbiji…….“ (Slobodan S. Radovanović: „Vojvođanski spomenar“, Novi Sad, 1997. god., str. – Austrijski obaveštajci na delu).
Vreme događanja nije naznačeno, ali se može predpostaviti da se radilo za vreme Prvog srpskog ustanka, verovatno 1809. god.
U vezi rečenoga može se predpostaviti da Karađorđe nije bio najbolje upoznat sa prilikama u Bosni, pa ni o tome da u Travniku nije postojao nikakav Vladika, ili je postojao, možda, u tajnosti ili u narodnom sećanju, u to vreme, prema kojem je Travnik smatran kao mesto u kojem je nekad sedio Vladika.
***
U Travniku i danas postoji ulica Prnjavor, a to je opšti naziv za naselje na manastirskom, zemljištu, obično blizu samog manastira („Mala enciklopedija Prosveta“, drugo izdanje, Beograd, 1989. god.)
Prema Pregledu srp. pravoslavnih protoprezviterijata u Bosni objavljenom u D. B. Istočniku za 1887. i 1888. god., parohija u Travniku (varoš) je imala 3565 duša i 376 kuća. Crkva u Travniku je sagrađena od tvrdog materijala 1854. god. kada je i osvećena od Arh. Prokopija. Imovina se sastojala od nekoliko kuća, hanova, i jednog mlina sa tri kamena. U parohiji su služili sveštenici Jefto Gašić i Simo Pejović.
Srpska škola u Travniku osvećena je 6. juna 1905. god. Tom prilikom je u „Bosanskoj vili“ broj 10. 1905. god. na str. 158. objavljen sledeći izveštaj:
„Srpska pravoslavna opština u Travniku priređuje drugi dan Trojičina dna rijetku slavu. Tada ona svečano osvećuje novu zgradu Srske osnovne škole, zadužbinu Gavrila i Jovanke Fufić, rođene Kujundžić. Slavu će uveličati i srpsko pjevačko društvo „Gusle“ iz Mostara. Čin osvećenja izvršiće sam Mitropolit g. Nikola Mandić. U veče je svečana zabava u hotelu „Vlašić“, koju izvodi društvo „Gusle“. Igraće se Nušićeva istorijska scena „Knez od Semberije.“
Ejvala travanjskoj srpskoj opštini na takvoj svečanosti!“
***
U „Bosanskoj vili“ iz 1890. god. na str. 211 ( broj 13 i 14) u okviru priloga sa naslovom „Nešto iz narodnog ljekarstva u Bosni“ autor sa potpisom „Momir“ doslovno kaže:
„Sad prelazim na prepis lijekova i ostalog iz jedne rukopisne knjige koju sam nedavno dobio iz Travnika, a u Travnik je donesena iz Krajine 1820. god. Ko je ovu knjigu pisao, kad i gdje, kao i o ostalim bibliografskim bilješkama, za tim o načinu moga prepisa, pisaću drugi put opširno.“
Zatim daje prepis nekih recepata srpskim jezikom i crkvenoslovenskim pismom.
***
U „Bosanskoj vili“ za 1905. god na str. 158 objavljena je vest o osvećenju srpske škole u Travniku.
***
Srpska škola u Travniku osvećena je 6.juna 1905. god. („Narod“ 8 (21), 1912. god.)
***
Učitelj Mih. M. Stanojević napisao je i objavio u Beogradu 1902. godine knjigu „Kroz Bosnu i Hercegovinu – putne crte“, u kojem je opisao svoje putovanje pravcem Kostajnica – Novi – Prijedor – Banja Luka – Jajce – Travnik – Sarajevo (Ilidža) –Mostar – Dubrovnik.
Nažalost, malo je interesantnih podataka u toj knjizi. U Travniku pored što se žali na „slamnjare pune buva“, spominje i „vrednog učitelja Kraguljevića“ (str. 79).“
***
U časopisu „Stražilovo“ za 1887. god. učitelj Milan Obradović je objavio u četiri nastavka (str. 458, 473, 493 i 505) opširan zapis sa naslovom „Crni Pera narodni guslar u Bosni“ u kojem opisuje život i rad pomenutog čoveka.
Pera je poznavao veliki broj narodnih pesama. Oženio sa ženom iz Goleša iz kuće Tegeltija. U Oborcima je živio osam godina a zatim došao u Travnik.
***
U Travniku održana zabava u korist siromašnih đaka. Prikazan komad „Džandrljavi muž“ od St. Popovića. („Narod“, broj 159, str.3, 14 (27) jan. 1912.).
***
Zabava u Travniku – „Narod“, broj 186., str. 2, 21. april (4. maj) 1912. god.:
„Srpsko-pravoslavno crkveno pjevačko društvo „Milutinović“ i Srpski soko iz Visokog, priređuju u Travniku, u korist visočkih pogorelaca veliku zabavu, koja će se održati na Đurđevdan dne 23. aprila (6 maja) u prostorijama „Hotela Vlašić“. Pola prihoda namenjeno je unesrećenim porodicama, a polovina društvenoj blagajni. U programu se nalazi komedija A. Hadžića „Ljubav nije šala“. Na zabavi će svirati srbijanski svirači.“
***
Dana 05. oktobra 1935. god. održani su u Beogradu pomeni umrlim drugovima iz „veleidajničkog procesa“ koji se 1915. god. vodio Travniku protiv Kamenka Miloševića i drugova.
Najpre je u katoličkoj crkvi u krunskoj ulici održan pomeni drugovima katolicima. Misu je vodio g. dr. Fra Augustin Čičić. Zatim su na groblju održani pomeni Vasilju Grđiću i Petru Kočiću. Na pomenima su govorili g. g. Đuro Banjac i Viktor Rubčić (Prema listu „Pravda“ od 05. oktobra 1935. godine – skraćeno)
***
U Rankovićevu, selu u blizini Travnika postoji hrast Kraljevića Marka. Tako su ga do najnovijih dana nazivali. Međutim sada i to nekom smeta. U nekim hrvatskim novinama taj hrast je primenio naziv. Sada je odjednom ( posle Dejtona) postao „CARSKI HRAST“.( Foto: I. Kafedžić) **
***
Za vreme ustaškog terora 1941.—1945. pored ostalih u Travniku su ubijeni i Inženjer Turudija i njegov sin.
Od prote Jovana Popovića sam čuo da mu je dr Šprung (lekar) pričao kako je u leto 1941. video pobijene srpske seljake na Komaru iznad tunela, kada ga je u automobilu vozio Đerek Jozo zvani Matulj. O tome je pisao i Ćamil Kazazović iz Zenice, ali je tu knjigu sada nemoguće pronaći.
***
U svojoj knjizi „Bosanske duše pod skandinavskim nebom“ (Izdavač „Aurora“, Novi sad,), Simo Purgić (1947.) je na preko 700 strana ispisao golgotu srpskog naroda, dokumentarno, kako je on video iz bliza, u Novom Travniku i okolini od 1991. do marta 1993., kada odlazi u izbeglištvo u Dansku.
Veziri u Travniku
U listu Politika ( nedelja, 14. novembar 19.. god. ) objavljen je prilog Save Marića sa naslovom „Turbe pod lipom“ u kojem su izloženi sledeći podaci o dva turbeta koja se nalaze u centru Travnika:
U jednom od turbeta se nalazi grob Abdulah-paše Muhinzade. To turbe je sagrađeno između 25. aprila 1749. i 2, septembra 1750. godine. Prvobitna kupola od isprepletene žice donesena je iz Istambula. I dva nadgrobna spomenika, zvani nišani, takođe su iz grada sa Bosfora. Abdulah-paša je četiri puta bio vezir Travnika. U istom Turbetu je sahranjen i Seid hafiz Ali Dželaludin-paša, koji je svojevremeno važio za jednog od najenergičnijih bosanskih veliki vezira. Za njega se i danas govori kako je „sudio svakom prema zasluzi“. Međutim u istoriji borbe bosanskog naroda za oslobođenje od Turaka, poznato je da je taj vezir u memljivoj kuli travničkog starog grada, na uzvišici iznad današnjeg gradskog naselja, bio zatvorio 300 Bošnjaka, koji su se bunili protiv vezirove samovolje i svojevremeno su tražili reforme uprave. Vezir je, kako kažu umro u velikim mukama 1822. godine.
U vezi travničkog vezira Dželaludin-paše interesantna je priča koja je ostala u narodnom sećanju, a čuo sam je od Pere Bjelanovića iz Čipuljića., koja kaže da je pomenuti Paša pozvao bega Idrizbegovića iz Kupresa da mu dođe na poklonjenje u Travnik. Pošto se moglo desiti da se beg ne vrati iz Travnika sa glavom na ramenu, a pomenuti beg Idrizbegović je bio poznat u narodu kao dobar i pravedan čovek, u Travnik su sa Begom krenula i dva popa (iz Kupresa i iz Čipuljića) sa oko hiljadu duša srpskog naroda, noseći Veziru darove sa molbom da im ne dira u Bega.
Koliko su begovi Idrizbegovići bili omiljeni kod srpskog naroda, govori i slučaj Kene Idrizbegovića koji se desio kada se kao kao partizan našao u jednom siromašnom popaljenom srpskom selu u Janju. Grupa partizana došla je u selo i tražila da nešto jede. Seljaci koji su stvarno jako oskudevali sa hranom, i ono što su imali, čuvali za svoju decu, rekli su da hrane nema, i da im ne mogu ništa dati. Međutim, u toku razgovora, jedan seljak je čuo da se Keno preziva Idrizbegović, i upitao ga da li je on od Idrizbegovića sa Kupresa? Kada je Keno to potvrdio, seljak mu je dao znak da se izdvoji, i kradomice mu dao hleba i sira , da bar nešto pojede. Usput mu je rekao da je to odvojio od usta svoje dece, ali mu nije žao, kada je u pitanju Idrizbegović sa Kupresa.
Priredio: Branko Mićić