POJAM I ZNAČAJ BEOGRADSKOG PAŠALUKA
Zabuna u vezi sa zvaničnim nazivom Smederevskog sandžaka je jedan od velikih propusta domaće istoriografije, a istorijski netačan naziv kasnije je našao put i do stranih istoričara. Šta je zapravo bio „Beogradski pašaluk“?
Beogradski pašaluk je domaći kolokvijalni naziv za upravnu jedinicu Osmanskog carstva u kojoj je izbio Prvi srpski ustanak, a čiji je zvaničan naziv zapravo bio Smederevski sandžak. Među Turcima Osmanlijama, Smederevski sandžak je takođe bio poznat i kao oblast Morava (nezvaničan naziv). Na osnovu današnjih procena, ta teritorija je u momentu izbijanja Prvog srpskog ustanka imala oko 400.000 stanovnika.
Smederevski sandžak osnovan je neposredno nakon pada Srpske despotovine 1459. godine i njegovo sedište bilo je u Smederevu. Nakon otomanskog osvajanja Beograda 1521. godine, uprava Smederevskog sandžaka je premeštena u Beogradsku tvrđavu. Do 1541. godine Smederevski sandžak je bio u sastavu Rumelijskog, a od tada do kraja 17. veka Budimskog beglerbegluka (ejaleta).
Oblast pod upravom beogradskog paše, prostirala se između Drine, Save, Dunava, Poreča (docnije Donjeg Milanovca), Stalaća, Karanovca (Kraljeva) i Užica.
Svištovskim mirom (1791) osmanska uprava uvela je izvesne reforme koje su zaokružene povlasticama i autonomijom (ferman iz 1793/1794.).
Krajem 18. veka Smederevski sandžak se delio u 12 nahija, koje će ostati do izbijanja Prvog srpskog ustanka: beogradska, smederevska, požarevačka, ćuprijska, jagodinska, kragujevačka, užička, valjevska, šabačka, rudnička, sokoska i boravička.
Kao prva mera ukinuti su čitluci, a porez su prikupljali knezovi (na 20.000 muških glava po 20 groša) izabrani od naroda. Oni su uz kadije obavljali i sudsku vlast. Dozvoljena je potpuna sloboda vere, a janičarima je zabranjen povratak u Pašaluk.
Godine 1801. zavedena je dahijska uprava kojom su ukinute sve povlastice. To je bio, uz Seču knezova i nesnosno ekonomsko stanje, ključni momenat koji je proizveo ustanak i pojavu vožda Karađorđa Petrovića.
Beogradski pašaluk, posle ukidanja Pećke patrijaršije, bio je stub očuvanja srpstva, a Turska i Austrija zbog njega su vodile tri rata. Na tom prostoru je, u drugoj polovini 18. veka, nastala jedinstvena društvena ustanova – knežinska samouprava.
Srbi u Beogradskom pašaluku pobunili su se 1804. protiv nezapamćenog terora janičarskih odmetnika – dahija. Tim ustankom počelo je doba koje znano i kao srpska revolucija.
Predvođeni Đorđem Petrovićem (1762-1817), poznatijim kao Karađorđe, ustanici su brzo rasterali i pobili dahije, janičare i spahije i oslobodili ceo Pašaluk. Do oslobođenja Beograda (početkom 1807.) izvojevali su više pobeda nad janičarima i sultanovim vojskama – Ivankovac (1805), Mišar (1806), Deligrad, Loznica, Varvarin – organizovali su državnu upravu i propisali joj uređenje, s jakim vojnim obeležjem.
Državnu organizaciju oličavali su vožd, Narodna skupština, Praviteljstvujušči sovjet, sudovi, vojne i civilne lokalne starešine. Ustanici su pravno uređivali državu ustavnim aktima iz 1805, 1808. i 1811. godine.
Izvor: “Kalemegdanske senke“ Simo C. Ćirković, Wikipedia