…ONI MOJU MILKU ČUVAJU
Od svog nastanka, jedna od najpopularnijih gradskih pesama “Milkina kuća na kraju” trebalo je da zatre trag koji bi upućivao na aktere o kojima peva, kao i na njenog autora. Zahvaljujući zapisu Jovana Jovanovića Zmaja, ova pesma ostala je da čuva uspomenu na neostvarenu ljubav dvoje mladih.
Kako je predstavljala neku vrstu zabranjene pesme o ljubavi Mihajla i Milke, u kafanama joj se nisu pevale ni sve njene strofe. Sporan je bio Mihajlo, koji je postao “izdajica svog roda”, kada se poturčio i postao Omer – u istoriji poznati Omer-paša Latas. Pesma se kradomice pevala i zbog čoveka koji ju je napisao, jer kao sveštenik nije smeo da se bavi književnošću. Bio je to vladika Nikanor Grujić.
Pesma „Milkina kuća na kraju“, poznata i pod naslovom „Ja prođoh snužden“, nastala je u Lici i opisuje tragičnu ljubav Mihajla Latasa i Milke Brkljačić.
1827. godine, tada 21-godišnji Mihajlo Latas, inače tek svršeni podoficir i najbolji đak austrougarske vojne škole u Gospiću, Srbin graničar, napustio je rodno tle, veru i vojsku za koje je pripreman od rođenja, jer mu je i otac Sofronije bio vojno lice. Došavši u sukob sa zakonom, pobegao je k neprijatelju, poturčio se i dobio novo ime Omer.
Grudi ovog poturčenog vojskovođe krasila su mnoga odličja, među kojima i pape Pija devetog, Napoleona drugog, pa čak i samog austrijskog cara Franje Josifa.
Milka, koja se u nekim spisima pominje kao Smiljana ili Belka, bila je kći bogatog trgovca Jovana Joke Brkljačića. On se sa porodicom doselio iz sela Smiljan u Gospić, a kao i svaki pridošlica, on se naselio pri dnu ulice, pa je otuda i njihova “kuća na kraju”.
Odmah po naseljavanju, razgorela se ljubavna priča između naočitog vojnog kadeta Mihajla Latasa i lepe Milke Brkljačić. Njen otac nije odobravao ovu vezu, jer je mladić nosio austrijsku uniformu, što je bio dovoljan razlog da patrijarhalno vaspitana devojka bude naterana da zaboravi “svog Miću”, kako su Mihajla zvali.
Pesma “Milkina kuća na kraju” objavljivana je pod različitim naslovima. Uz manje varijacije melodija je približno ista, dok je tekst dva puta duži od danas uobičajenog. Upravo ti izostavljeni delovi sadrže odgonetku o poreklu pesme.
O razlozima koji su prethodili nastanku same pesme postoji više verzija i one u sebi nose mnogo anegdotskog, ali jedno je sigurno – u pitanju je tragična ljubav dvoje mladih.
Dobro skriveni autor pesme koji je znao pravu istinu o ovoj ljubavi, bio je slobodoumni arhimandrit, potonji vladika Nikanor Grujić. Izučivši škole na nemačkom, mađarskom i latinskom, ovaj rođeni Baranjac rukopoložen je i sa službom raspoređen sredinom pretprošlog veka u Plaškom. Tu ga je snašla priča o Milki i Mihajlu Latasu, a on ju je pretočio u pesmu. Zanimljivo je da je on još kao iskušenik i kaluđer pisao pesme koje je objavljivao pod pseudonimima, jer je crkva branila tu delatnost. Vladika Nikanor umro je 8. aprila 1885. godine, a crkvene vlasti su samo tri nedelje kasnije spalile njegove rukopise.
Ipak, neko je uspeo da zapiše pesmu pre spaljivanja. Očaran lepotom ove pesme, njene reči je zabeležio Jovan Jovanović Zmaj, jer je i sam kao pesnik shvatio njenu vrednost, bez obzira na sve kontroverze koje su je pratile. Tako ju je spasao od uništenja i zaborava.
Podsećamo se pesme „Milkina kuća na kraju“ u interpretaciji Živana Milića.