Nikola Giljen i Jelena Mandić
.
SVI USTAVI MODERNE SRBIJE (1835‐2006)
.
Sretenje sa demokratijom
.
Srpska ustavnost
Ustav je najviši pravni akt jedne države. On uređuje rad državnih organa i prava građana, i sa njim moraju biti usklađeni svi niži pravni akti. Smatra se da bez ustava nema ni države. Ustav je akt szuverene vlasti i jedan od simbola nezavisnosti. Može biti u pisanom, ali i nepisanom obliku, celovit akt ili sastavljen iz više dokumenata. Ustav može biti donet od strane nekog predstavničkog tela ili donet („darovan“) od strane vladara ili druge vrhovne vlasti (tzv. oktroisani ustav).
Istorija srpske ustavnosti mogla bi se podeliti na šest perioda: 1.period srednjevekovne ustavnosti (13.‐15. veka), 2.period života u stranim pravnim sistemima (16.‐18. veka), 3.ustavni razvitak u 19. veku (1804.‐1918.), 4.doba jugoslovenske ustavnosti (1918.‐1945.), 5.komunistički period ustavnosti (1945.‐1990.) i 6.savremeno doba srpske ustavnosti (od 1990. godine).
Zakonopravilo (Nomokanon) Svetog Save, iz 1219. godine bilo je prvi srpski ustav. Ono se smatra i jednim od najstarijih ustavnih dokumenata u svetu. Dušanov zakonik (Zakon blagovjernago cara Stefana) iz 1349. i 1354. godine, drugi je po redu srpski ustavni zakon. Njime je tadašnja srpska država zakoračila putem savremene staleške ustavne i parlamentarne monarhije.
.
Statistika savremene srpske ustavnosti
Od 1835. godine do danas (177 godina) Srbija je promenila 13 ustava: 3 kao vazalna država, 4 kao nezavisna država, 2 u vreme Kraljevine SHS i Jugoslavije i 4 ustava kao članica FNRJ, SFRJ, SRJ i DZSCG. Prosečan rok važenja ustava bio je nešto kraći od 14 godina, dok je taj prosek u srednjem veku bio 120 godina. Najkraće je na snazi bio Sretenjski ustav koji je ukinut posle 58 dana. Najduže je na snazi bio tzv. Turski ustav, Hatišerif iz 1838. godine ‐ više od 30 godina, koji je istovremeno bio i jedini srpski ustav donet van Srbije. Dugovečni su bili i Ustav iz 1869. godine (27 godina) i Ustav iz 1888. godine, koji je zajedno sa svojim derivatom, Ustavom iz 1903. godine, trajao više od 23 godine. Duže od proseka, po 16 godina, trajali su i Ustavi iz 1931, 1947, 1974 i 1990. godine. Važeći Ustav republike Srbije iz 2006. godine na snazi je već 5 godina.
.
Sretenjski ustav 1835.
U Karađorđevo doba (1804‐1813) doneto je nekoliko zakona ustavnog karaktera. Ustavnim zakonima iz 1805, 1807, 1808. i 1811. godine organizovana je i učvršćivana državna vlast i njena podela između ključnih predstavnika obnovljene srpske države .
Sretenjski ustav iz 1835. godine treći je po redu srpski ustav u istoriji, ali i prvi ustav moderne srpske države. Kao i mnogi drugi srpski ustavi ime je dobio po prazniku na koji je usvojen.
Sretenje Gospodnje je praznik kojim se proslavlja uvođenje malog Isusa Hrista u Jerusalimski hram,40 dana po rođenju, što predstavlja susret Boga sa svojim narodom, odnosno Crkvom, koju predstavlja Simeon Bogoprimac. Po tom svom karakteru susretanja ovaj praznik je dobio svoje ime.
Zakon o državnim i drugim praznicima u Republici Srbiji od 11. jula 2001. godine u članu 1. kaže: „Državni praznik Republike Srbije jeste Sretenje ‐ Dan državnosti Srbije, spomen na dan kada je na zboru u Orašcu 1804. godine dignut Prvi srpski ustanak i dan kada je u Kragujevcu 1835. godine izdat i zakletvom potvrđen prvi Ustav Knjaževstva Serbije. Sretenje ‐ Dan državnosti Srbije praznuje se 15. i 16. februara.”
Cilj donošenja sretenjskog ustava bio je suzbijanje Knez Miloševog apsolutizma. Od 1817. do 1835. godine protiv njega je dizano šest buna. Neposredni povod za donošenje Sretenjskog ustava bila je Knez Miletina buna. Pobunjenici pod vođstvom Karađorđevog barjaktara Knez Milete Radojevića u januaru 1835 zauzeli su Jagodinu i Kragujevac. Bunu su podržali i kneginja Ljubica i Milošev najmlađi brat gospodar Jevrem. Toma Vučić‐ Perišić, komandant Kneževe garde, uspeo je da od pobunjenika odbrani knežev dvor, ali je Miloš bio prinuđen da pregovara. Bila je ovo buna bez prolivene krvi, ali i snažna demonstarcija suprotstavljanja Miloševom apsolutizmu i surovosti. Knez je potom obećao sazivanje Velike Narodne skupštine i donošenje ustava u roku od mesec dana.
Dimitrije Davidović, knežev sekretar, za dvadesetak dana napisao je tekst „Ustava Knjaževstva serbije“. Tekst je bio pisan po uzoru na slobodoumne ustave tog vremena: Belgijski (1831) i Francuske (1791, 1814 i 1830). Velika Narodna skupština zasedala je u Kragujevcu od 14. do 16. februara 1835. godine (po Gregorijanskom kalendaru). Prema nekim podacima Skupštinu je činilo oko 2.400 poslanika, dok neki spominju brojke od 3.000‐4.000 poslanika. U Kragujevcu se tada okupilo i desetak hiljada „zainteresovanih građana“. Skupština je održana odžana u porti Stare Kragujevačke (Pridvorne) crkve tj. na tzv. Kneževoj livadi (danas prostor Miloševog venca u Kragujevcu).
Drugog dana zasedanja, 15. (2.) februara, Velika narodna skupština izglasala je tekst Ustava, a donošenje Ustava je potom proslavljeno velikim vatrometom. Sutradan, u čast srećnog okončanja čitavog ustavotvornog posla , Knez Miloš je priredio svečani ručak za sve poslanike.
Sretenjskim ustavom Srbija je iz uređenja apsolutističke monarhije zakoračila unapred, u sistem vladavine oligarhije: Knez je sada vlast delio sa Državnim sovjetom ‐ vladom, (tj. ministrima), kao svojevrsnim oligarhijskim organom. S druge strane, Ustav je odražavao širok spektar za to vreme veoma slobodomnih ideja: nezavisnost sudstva, građanske slobode i prava, neprikosnovenost ličnosti, slobodu kretanja i nastanjivanja, pravo na slobodan izbor zanimanja, pravo na zakonito suđenje, nepovredivost stana, ravnopravnost građana vez obzira na veru i nacionalnost, ukidanje ropstva i feudalnih odnosa…
U Austriji i Rusiji se sretenjski ustav smatrao revolucionarnim aktom ‐ iznuđenim od strane revolucionarnih elemenata, i kao akt koji ugrožava monarhijski princip. Posmevali su mu se i smatrali ga neprimerenim odjekom francuskog liberalizma u jednoj maloj, zaostaloj balkanskoj vazalnoj provinciji Otomanske imperije. Na zahtev Rusije i Austrije, i uz podršku Turske, Miloš je posle 55 dana povukao Sretenjski ustav. On je nevoljno i pod prinudom prihvatio taj ustav, a sada je opet pod prinudom, ali ovaj put sa radošću i na svoje veliko zadovoljstvo isti ustav ukinuo. Pred licem naroda Knez je bio čist: dopustio je donošenje liberalnog ustava kakav je narod želeo, ali je u opštem interesu naroda i države, pod pretnjom neumoljivih velikih sila, morao da ustukne.
.
Iz Sretenjskog ustava 1835.
Čl. 103. Finansija ( Ministarstvo finansija, prim. aut.) ne može zavoditi ni od naroda kupiti nikakvoga danka za ličnu čiju potrebu.
Čl. 104. Finansija ne može bacati naroda srpskog u dug. Ako li bi kada to nužno bilo, a ono da predloži i dokaže Knjazu, Državnom sovjetu i Narodnoj skupštini, da je to neophodno nužno, i da ište od nji odobrenje.
Čl. 105. Finanasija dužna je izmišljati sredstva kojima bi se umnožili prihodi zemaljski, no ta sredstva ne smeju biti na štetu narodu ili protivna ovom ustavu.
Čl. 118. Kako rob stupi na srbsku zemlju, od onoga časa postaje slobodnim, ili ga ko doveo u Serbiju, ili sam u nju pobjegao. Srbinu slobodno je roba kupiti no ne i prodati.
Čl. 138. Nikakav činovnik ne smje voditi trgovine, ni raditi zanata sam i pod svojim imenom.
.
Turski ustav 1838.
Tzv. Turski ustav iz 1838. bio je najdugovečniji srpski ustav a nisu ga čak ni doneli sami Srbi a nije ga darovao ni srpski vladar, već turski sultan u formi svog najvišeg akta ‐ Hatišerifa. Njime je Turska trebala da konačno uredi unutrašnje odnose u Srbiji. Predstavljao je korak u nazad u odnosu na Sretenjski ustav ali je ipak ograničavao Kneževu vlast i delio je sa Sovjetom. Ovaj ustav je potvrđivao vazalni položaj Srbije, ali je ipak stvarao mogućnost za dalju demokratizaciju države. Nezadovoljan i ovim ustavom Knez Miloš je naredne godine abdicirao. Protivnici Kneza Miloša i Kneza Mihaila, u svojoj borbi protiv njihovog autokratskog načina vladavine oslanjali su se na ovaj ustav, pa su zato i nazvani Ustavobraniteljima. Dugovečnost Turskog ustava mnogi pripisuju činjenici da je to bio ustav koga su se vlasti najmanje držale.
.
Kao nezavisna
Posle ubistva Kneza Mihaila 1868. godine Srbijom je u ime maloletnog Kneza Milana Obrenovića upravljalo Namesništvo sastavljeno od liberala Milivoja Petrovića Blaznavca, Jovana Ristića i Jovana Gavrilovića. Novi ustav Srbije, donet 1869. godine, nazvan još i Namesnički, ustanovio je Srbiju kao naslednu ustavnu monarhiju sa narodnim predstavništvom, ali zapravo nije predviđao princip parlamentarnog upravljanja zemljom. Narodna skupština nije imala zakonodavnu inicijativu i nije kontrolisala kneza i vladu, već su knez i vlada kontrolisali Skupštinu.
Namesnički ustav donesen je kao ustav jedne nezavisne države, bez mešanja Turske, iako je Srbija izvojevala nezavisnost tek deceniju kasnije. Ustav je donela narodna skupština jer se tog prava u njenu korist odrekao Državni sovjet, pa su konzervativci zato smatrali da je ustav donet nelegitimno.
.
Pobeda demokratije
Kralj Milan je 1887 godine odlučio da abdicira u korist još uvek maloletnog sina Aleksandra. Želeo je da mu u nasledstvo ostavi i ustav pomoću koga će lakše vladati zemljom i zato pristao na predlog ustava koji je u velikoj meri izražavao ideje liberala, a još više ideje radikala.
Velika Narodna skupština usvojila je ovaj ustav na sednici od 22. decembra 1888. godine (3. januara 1889. po gregorijanskom kalendaru). Novi ustav po prvi put utemeljuje Srbiju kao naslednu, ustavnu i parlamentarnu monarhiju. Njime je uvedeno, za ono vreme opšte pravo glasa (za sve muškarce starije od 21 godine, koji plaćaju najmanje 15 dinara poreza godišnje). Narodna skupština je konačno dobila svu zakonodavnu i budžetsku vlast, a vlada je konačno postala odgovorna Skupštini. Brojnim odredbama o izborima radikali su se štitili od ranijih izbornih mahinacija naprednjaka i birokratskog aparata.
Ustav iz 1888. godine bio je najdemokratskiji ustav u istoriji Srbije i jedan od najnaprednijih ustava Evrope toga doba.
.
Iz Ustava 1888. godine
Čl. 7. svi su srbi pred zakonom jednaki.
Čl. 8. Građanima srpskim niti se mogu davati, niti priznati titule plemićstva.
Čl. 19. Zabranjuje se svaka radnja uperena priotiv istočno‐pravoslavne vere u Srbiji (prozelitizam).
Čl. 22. Svaki Srbin ima pravo da u granicama zakona iskaže svoju misao: govorom, pismeno, štampom ili u slikama. Štampa je slobodna.
Čl. 87. Oficiri aktivni ili u nedejstvu, i vojnici pod zastavom ne mogu glasati.
Čl. 171. Svaki srpski građanin plaća državi porezu. Poreza se plaća po imućnosti.
.
Ustavne igre kralja Aleksandra
Kralj Aleksandar Obrenović V je za 10 godina vladavine 1893‐1903 (od 1889 do 1893 umesto maloletnog Aleksandra je vladalo namesništvo) izvršio 5 državnih udara, oborio 11 vlada i tri puta ukidao ustave. Na vlast je zapravo i došao državnim udarom, zbacivši namesništvo i proglasivši se punoletnim, a u državnom udaru je i okončao‐ i svoju vlast i svoj život.
On je već 1894. godine ukinuo demokratski i liberalni Radikalski ustav iz 1888. godine i na snagu vratio konzervativniji Namesnički ustav iz 1869. godine. Kada se politička kriza nastala usled Aleksandrov autokratskog načina vladanja još više produbila, kralj je izvršivši još jedan državni udar ukinuo ustav iz 1869. i proglasio novi, Oktroisani ustav 1901. godine. Tzv. Aprilski ustav 1901. godine delom se oslanjao na nacrt konzervativnog ustava Stojana Novakovića, nastao nekoliko godina ranije, a delimično je odražavao trenutne političke ambicije i potrebe samog kralja Aleksandra. Prema novom ustavu tzv. Narodno predstavništvo imalo je dva doma: Gornji ‐ Senat i Donji dom ‐ Narodnu skupštinu. Većinu članova Senata činili su senatori koje je postavljao sam kralj, a kako je Skupština bila pod klontrolom Senata, tako je Aleksandar kontrolisao i samu Narodnu skupštinu.
Čak i takav ustav, ustav isključivo po svojoj a ne po narodnoj volji, Aleksandar je u noći 25. na 26. mart 1903. godine ukinuo na sat vremena. U toku tog sata, izvršio je dva državna udara. Prvim je ukinuo Aprilski ustav, potom je raspustio Senat i Narodnau Skupštinu. Iza toga prmenio je sastav Senata, Državnog saveta i sudova. Zatim je novim državnim udarom vratio u život stari Ustav iz 1901. godine. Dva meseca kasnije ubijen je u Majskom prevratu.
Posle majskog prevrata privremena vlada vratila je na snagu liberalni Ustav iz 1888. godine, a već 18. juna usvojen je isti ustav sa neznatnim izmenama. Novi‐stari Ustav 1903. godine potvrdio je naslednu vlast dinastiji Karađorđević, dodatno osigurao građanska prava, demokratski izborni postupak i ingerencije Narodne skupštine.
.
Jugoslovenski ustavi
Prvi ustav zajedničke države Srba, Hravata i Slovenaca usvojila je Ustavotvorna skupština na Vidovdan, 28. juna 1921. godine. Već je proces usvajanja Vidovdanskog ustava pokazao velike političke sukobe u novoj državi. Ustav je donet tesnom većinom (zbog sukoba federalista i unitarista) i preglasavanjem na nacionalnoj osnovi. Za ustav je glasalo 223 poslanika Ustavotvorne skupštine (Radikalna stranka, Demokratska stranka, Jugoslovenska muslimanska organizacija i Nacionalna turska stranka). Protiv je bilo 35 poslanika, a apstinirao je čak 161 poslanik (iz redova Hrvatske republikanske sljačke stranke koja je od početka bojkotovala rad
Skupštine, Komunističke partije i dr. Po rečima Slobodana Jovanovića, najvećeg stručnjaka u srpskoj istoriji za pitanja ustavnosti, Vidovdanski ustav bio je nastavak srpske ustavne tradicije iz 1888. i 1903. godine. Sa druge strane ovaj Ustav je delio sudbinu politički i nacionalno rastrzane zemlje.
Sukobi vlasti i komunista rezultovali su Obznanom i Zakonom o zaštiti javne bezbednosti i poretka u državi, odnosno zabranomrada Komunističke partije Jugoslavije. Srpsko‐hrvatski sukobi, svoj vrhunac doživeli su u ubistvu trojice hrvatskih poslanika u Narodnoj skupštini 20. juna 1928. godine. Podele, međunacionalna i politička trvenja na kraju su doveli do toga da je 6. januara 1929. godine, koristeći kao izgovor političku krizu, kralj Aleksandar ukinuo Vidovdanski ustav, raspustio Narodnu skupštinu i zaveo ličnu diktaturu, kojom se zabranjuje rad svih političkih stranaka i sindikata.
Dve godine kasnije kralj Aleksandar je državu vratio u ustavni poredak oktroisanim Septembarskim ustavom 1931. godine. Ovim ustavom, država je proklamovana zanaslednu i ustavnu, ali ne i parlamentarnu monarhiju. Njen službeni naziv bio je Kraljevina jugoslavija, a teritorija je bila podeljena na višenacionalne banovine (ime države i administrativna podela uvedeni su još 1929. godine). Novi ustav proklamovao je princip tzv. integralnog jugoslovenstva. U velikoj meri je redukovao građanska prava i slobode, kao i ovlašćenja Narodne skupštine. Njime je u Jugoslaviji zapravo bio uveden princip ograničene ustavnosti.
Važenje ovog ustava suspendovano je usled ratnih prilika 1941. godine, a ukinuli su ga i praktično komunisti 1945. godine.
.
Komunistička ustavnost
Ustavi Srbije u vreme postojanja FNRJ i SFRJ bili su republički ustavni akti usklađeni sa saveznim ustavima, kao i u slučaju preostalih pet republika članica. Ustav iz 1947. godine bio je usklađen sa prvim posleratnim ustavom Jugoslavije iz 1946. godine. On je potvrđivao tekovine NOB i socijalističke revolucije. Ugledao se na Ustav SSSR iz 1936. godine (tzv. Staljinov ustav) utemeljujući državnu svojinu, etatizam i centralizam u upravljanju državom. Zbog razlaza sa Sovjetskim savezom 1948. godine već 1950 godine su otpočele izmene ovog ustava.
Ustav SFRJ iz 1963. godine dalje je učvršćivao samoupravljanje i federalizaciju započete Ustavnim zakonom deset godina ranije.
Ustav SFRJ iz 1974. godine nastavio je sa federalizacijom savezne države i učvršćivanjem samoupravljanja. Josip Broz Tito je proglašen za doživotnog predsednika Republike i Saveza komunista Jugoslavije, a njegovo ime je ušlo u tekst Ustava. Tako je SFRJ postala neka vrsta komunističke republikanske ustavne monarhije na čelu sa Titom. Ustav SR Srbije iz iste godine, Srbiji je uveo dve Socijalističke autonomne pokrajine ‐ Vojvodinu i Kosovo, namesto dotadašnje Autonomne pokrajine Vojvodine i Autonomne Kosovsko‐Metohijske Oblasti (1945‐1963), tj. Autonomne Pokrajine Kosovo i Metohija (1963‐1974). One su dobile prerogative državnosti i ovlašćenja kojima je SR Srbija dovedena u rang jugoslovenske republike drugog reda. Tzv. uža Srbija, imala jemalo ili gotovo nimalo uticaja na funkcionisanje pokrajina, dok su ove imale pravo veta na odluke same SR Srbije.
.
Savremena srpska ustavnost 1990‐2006
Prema ustavu iz 1974. godine najteže je funkcionisala Srbija čije su pokrajine imale gotovo rang država članica federacije. U proleće 1989. godine Narodna skupština SR Srbije usvojila je amandmane na Ustav Srbije iz 1974. godine i njima oduzela državne prerogative pokrajinama.
Ustav Republike Srbije 1990. godine donešen je u vreme početka raspada SFRJ. Manifestovao je primat legalnosti nad legitimitetom: Skupština koju su činili poslanici samo jedne partije ‐ Socijalističke partije Srbije, osnovane dva meseca ranije, donela je Ustav koji uspostavlja umesto dotadašnje SR Srbije Republiku Srbiju, kao višestranačku državu. Na Ustav iz 1990. godine uticala su dva elementa: 1. potreba za ponovnim uspostavljanjem srpske ustavnosti, posle raspada SFRJ i 2. potreba za suzbijanjem pokrajinskog separatizma, pre svega onog ekstremnog i militantnog, na Kosovu i Metohiji. Prema ovom ustavu Srbija je bila Republika sa polupredsedničkom sistemom vlasti, odnosno sa kombinacijom predsedničkog i parlamentarnog sistema. Ustav je važio 16 godina i bio sporan, ne samo zbog načina na koji je donet, već i zbog brojnih primedbi tadašnje opozicije, stručnjaka i javnosti. Iako su žene u Jugoslaviji i Srbiji formalno dobile pravo glasa Ustavom FNRJ 1946, odnosno Ustavom NR Srbije iz 1947. godine, tek su ustavom iz 1990. godine i praktično mogle da ostvaruju to svoje pravo, jer su principi građanske demokratije i višestranačja počeli da važe tek od Ustva 1990. godine.
Posle raspada SFRJ, preostale dve države članice Jugoslovenske federacije, Srbija i Crna Gora, donele su 27. aprila 1992. godine odluku o proglašenju Ustava novostvorene Savezne Republike Jugoslavije, federacije koju su činile samo ove dve republike. Ovaj Ustav važio je sve do „Beogradskog sporazuma” 2002. godine, kada je tadašnja SRJ prerasla u Državnu zajednicu Srbija i Crna Gora. Ustavna povelja ove više konfederalne a manje federalne zajednice proglašena je 4. februara 2003. godine. Usaglašavanje Ustava Srbije i Crne Gore sa Ustavnom poveljom DZSCG nikada nije izvršeno. Crna Gora je posle referenduma 2006. godine proglasila nezavisnost i napustila Državnu zajednicu, čime je ona i prestala da postoji a Srbija takođe postala nezavisna država.
Važeći Ustav republike Srbije Narodna skupština je usvojila 30. septembra 2006. godine. Ustav je na referendumu Prema konačnim rezultatima Republička Izborna Komisija na referendum održanom 28. i 29. oktobra iste godine izašlo je 54,91% ili 3.645.517 birača, a za novi ustav glasala su 3.521.724 birača, odnosno 53,04% ukupnog biračkog tela Srbije. Proglašenje novog ustava obavljeno je na svečanoj sednici Narodne skupštine 8. novembra 2006.godine, kojoj je prisustvovao državni vrh Srbije, verski velikodostojnici i strani ambasadori.
. . .
Tekst je publikovan u reviji „Istorija“ i nastao je kao deo naučno-istraživačkog rada Fonda „Princeza Olivera“ www.princezaoliverafond.org.rs