Sukob civilizacija – mesta gde će se civilizacije sukobiti

Semjuel Hantington piše gde su rasedne granice i mesta gde će se civilizacije sukobiti u svom eseju Sukob civilizacija

4. Rasedne granice između civilizacija

Kao žarišta kriza i krvoprolića, nestabilne granice između civilizacija zamenjuju političke i ideološke granice Hladnog rata. Hladni rat počeo je kada je Gvozdena zavesa politički i ideološki podelila Evropu. Nestankom Gvozdene zavese, završio se Hladni rat. Ali kako je nestala ideološka podela Evrope, tako su se ponovo pojavile kulturne podele između zapadnog hrišćanstva sa jedne te pravoslavnog hrišćanstva i islama sa druge strane. Kako je to predložio William Wallace, najznačajnija podela u Evropi bi mogla biti istočna granica zapadnog hrišćanstva u 1500. godini. Ova crta ide uz sadašnju granicu Finske i Rusije te baltičkih država i Rusije, preseca Belorusiju i Ukrajinu odvajajući većinski katoličku zapadnu Ukrajinu od pravoslavne istočne Ukrajine, skreće zapadno da bi odvojila Transilvaniju od ostatka Rumunije i konačno prolazi kroz Jugoslaviju, gotovo tačno granicama koje sada odvajaju Hrvatsku i Sloveniju od ostatka Jugoslavije.

Naravno, na Balkanu se ova crta podudara sa istorijskom granicom Habsburškog i Otomanskog carstva.

Narodi severno i zapadno od ove crte su protestantski ili katolički; oni su delili zajednička iskustva evropske povesti – feudalizam, renesansu, reformaciju, prosvetiteljstvo, Francusku revoluciju, Industrijsku revoluciju; oni su uopšte ekonomski razvijeniji od naroda sa istočne strane; oni se mogu nadati sve većoj uključenosti u zajedničku evropsku ekonomiju te učvršćivanju demokratskih političkih sistema. Narodi istočno i južno od ove crte su pravoslavni ili muslimanski; oni su istorijski pripadali Otomanskom ili Carističkom carstvu te su bili samo neznatno dodirnuti oblikujućim događajima u ostatku Evrope; oni su uopšte ekonomski manje razvijeni; mnogo je manje verovatno da će razviti stabilne demokratske sisteme. Kao najznačajnija crta podele u Evropi, baršunasta zavesa kulture zamenila je Gvozdenu zavesu ideologije. A kako su događanja u Jugoslaviji pokazala, to nije samo crta razlika; povremeno, to je i crta krvavog sukoba.

Sukob duž nestabilnih granica između zapadne i islamske civilizacije traje vec 1300 godina. Nakon osnivanja islama, arapska i mavarska pomeranja prema zapadu i severu stala su tek kod Toursa (Francuska, op. p.) u 732. godini. Od jedanaestog do trinaestog stoleća krstaši su, s privremenim uspehom, pokušali da vrate hrišćanstvo i hrišćansku vladavinu u Svetu zemlju. Od četrnaestog do sedamnaestog veka, Turci Osmanlije su preokrenuli ravnotežu snaga, proširili svoj uticaj preko Bliskog istoka i Balkana, osvojili Carigrad i dvaput opsedali Beč. U devetnaestom i ranom dvadesetom veku, kako je Osmanlijska snaga okopnila, Britanija, Francuska i Italija ponovo su uspostavile zapadnu kontrolu nad većim delom severne Afrike i Srednjeg istoka.

Nakon Drugog svetskog rata, Zapad se počeo povlačiti; kolonijalna carstva su nestala; manifestovao se arapski nacionalizam, a zatim i islamski fundamentalizam; Zapad je postao energetski vrlo zavistan od zemalja Persijskog zaliva; naftom bogate muslimanske zemlje postale su bogate novcem i, kada su to poželele, bogate oružjem. Dogodilo se nekoliko ratova između Arapa i Izraela (stvorenog od strane Zapada). Francuska je u Alžiru vodila krvavi i nemilosrdni rat, kroz veći deo 1950-ih; Britanci i Francuzi su napali Egipat 1958; sledeći te događaje, američke snage vratile su se u Liban, napale Libiju te se uključile u razne vojne susrete sa Iranom; arapski i islamistički teroristi, podržani od strane barem triju Bliskoistočnih vlada, upotrebili su oružje slabih i minirali Zapadne vazduhoplove i instalacije te oteli Zapadne taoce. Ova vojna između Arapa i Zapada kulminirala je 1990, kada su Sjedinjene Države poslale veliku vojsku u Persijski zaliv, kako bi neke arapske zemlje odbranili od agresije drugih arapskih zemalja. Kao posledica, planiranje NATO-a sve je više usmereno na moguće pretnje i nestabilnosti duž njegove “južne granice”.

Nije verojatno da će ovo stogodišnje vojno međudelovanje Zapada i islama oslabiti. Naprotiv, ono bi moglo prerasti u zarazu. Zalivski rat je nekim Arapima doneo ponos zbog toga što je Sadam Husein napao Izrael i odupro se Zapadu. Takođe je mnogim Arapima doneo osećaj poniženja i ozlojeđenosti zbog vojne prisutnosti Zapada u Persijskom zalivu, zbog ogromne vojne premoći Zapada te zbog njihove vlastite nesposobnosti oblikovanja vlastite sudbine. Mnoge arapske zemlje, uz one izvoznike nafte, dosižu nivoe ekonomskog i društvenog razvoja na kojima autokratski oblici vladanja postaju neprikladni, a pokušaji uvođenja demokratije jačaju. Neka su se otvaranja u političkim sistemima Arapa već pojavila. Ovim otvaranjima najviše su se okoristili islamistički pokreti. Ukratko, u arapskom svetu, Zapadna demokratija jača protiv-Zapadne političke snage. Ovaj bi fenomen mogao biti prolazan, ali on u svakom slučaju povećava složenost odnosa između islamskih zemalja i Zapada.

Ti su odnosi takođe usložnjeni i demografijom. Spektakularni rast populacije u arapskim zemljama, posebno u severnoj Africi, doveo je do povećanog doseljavanja u zapadnu Evropu. Nastojanja zapadne Evrope u smanjivanju unutrašnjih granica izoštrila su političke osetljivosti u odnosu na taj razvoj. U Italiji, Francuskoj i Nemačkoj, rasizam sve više pokazuje svoje lice, a politička reagovanja i nasilje prema arapskim i turskim doseljenicima od 1990. postaju sve rašireniji.

Na obe strane, na međudelovanje islama i Zapada gleda se kao na sukob civilizacija. “Sledeći sukob” Zapada, primećuje M. J. Akbar, indijski musliman, “definitivno će doći iz muslimanskog sveta. Potez islamskih naroda od Magreba do Pakistana, to je ono područje sa kojeg će započeti borba za novi svetski poredak”. Bernard Lewis došao je do sličnog zaključka:

Suočeni smo sa delovanjem i raspoloženjem koje daleko nadilazi razinu pitanja, politika i vlada koje ih izvršavaju. Ovo je ništa manje nego sukob civilizacija – možda iracionalna, ali zasigurno povesna reakcija drevnog protivnika našeg judeo-hrišćanskog nasleđa, naše svetovne sadašnjosti te svetskog širenja obe. (2)

Povesno, drugo veliko nesprijateljsko međudelovanje arapske islamske civilizacije bilo je sa paganskim, animističkim, a sada sve više i hrišćanskim crnim narodima juga. U prošlosti, ovo neprijateljstvo bivalo je sažetno u slici arapskih trgovaca robljem i crnih robova. Ono se ogleda u tekućem ratu između Arapa i crnaca u Sudanu, u borbama između pobunjenika podržanih od strane Libije i vlade u Čadu, napetostima između pravoslavnih hrišćana i muslimana na Rogu Afrike te političkim sukobima, ponovljenim pobunama i nasiljem između muslimanskih i hrišćanskim zajednica u Nigeriji. Izgledno je da će modernizacija Afrike i širenje hrišćanstva povećati verovatnoću sukoba duž ove nemirne granice. Simptomatičana izglednost pojačavanja ovog sukoba govor je pape Jovana Pavla II u Kartumu, u januaru 1993, kada je napao delovanja sudanske islamističke vlade protiv lokalne hrišćanske manjine.

Na severnoj granici islama, eruptirao je sukob između pravoslavnih i hrišćanskih naroda, što uključuje pokolj u Bosni i Sarajevu, provrelo nasilje između Srba i Albanaca, loše odnose između Bugara i njihove turske manjine, nasilje između Oseta i Inguša, neprekidan međusobni pokolj Jermena i Azera, napete odnose između Rusa i muslimana u srednjoj Aziji, razmeštanje ruskih vojnika u svrhu zaštite ruskih interesa na Kavkazu i u srednjoj Aziji. Religija pojačava oživljavanje etničkih identiteta i ponovno stimuliše ruske strahove o bezbednosti njihovih južnih granica. Ovaj koncept je dobro primetio Archie Roosevelt:

“Veliki deo ruske istorije leži u borbi Slovena i turskih naroda na njihovim granicama, borbi koja seže unatrag sve do osnivanja ruske države, pre više od hiljadu godina. U hiljadugodišnjem sukobljavanju Slovena sa njihovim istočnim susedima leži ključ razumevanja ne samo ruske povesti, već i ruske naravi. Da bi se razumele ruske stvarnosti danas, potrebno je usvojiti koncept velikih turskih etničkih grupa, koje su zaokupljale Ruse kroz stoleća”. (3)

I drugde u Aziji je sukobljavanje civilizacija duboko ukorenjeno. Istorijski sukob mislimana i hindusa na potkontitnentu očitava se ne samo u suparništvu između Pakistana i Indije, već i u jačajućem religijskom razdoru između sve militantnijih hinduskih grupa i značajne indijske muslimanske manjine. Uništavanje džamije Ayodhya u novembru 1992. iznelo je na površinu pitanje da li će Indija ostati svetovna demokratska država ili će postati hinduistička država. U istočnoj Aziji, Kina ima značajne teritorijalne nesuglasice sa svojim susedima. Provodila je okrutnu politiku prema budističkim Tibetancima, a provodi i sve okrutniju politiku prema svojoj tursko-muslimanskoj manjini. S krajem Hladnog rata, temeljne razlike između Kine i Sjedinjenih Država ponovo su se nametnule, u područjima poput ljudskih prava, trgovine i širenja naoružanja. Nije verovatno da će se ove razlike ublažiti. Kako je 1991. izjavio Deng Xaioping, “novi hladni rat” između Kine i Sjedinjenih Država je već u toku.

Isti izraz bivao je primenjivan i za sve teže odnose između Japana i Sjedinjenih Država. Ovde, kulturna razlika pogoršava ekonomski sukob. Ljudi na svakoj strani optužuju drugu stranu za rasizam, ali, barem što se tiče američke strane, antipatija nije rasna, već kulturna. Osnovne vrednosti, stavovi, uzorci ponašanja ova dva društva bi teško mogli biti različitiji nego što jesu. Ekonomska pitanja između Sjedinjenih Država i Evrope nisu manje ozbiljna od onih između Sjedinjenih Država i Japana, ali ta pitanja nemaju jednaku političku naglašenost i emocionalni intenzitet, a iz razloga što su razlike između američke i evropske kulture mnogo manje od onih između američke civilizacije i japanske civilizacije.

Međudelovanja civilizacija vrlo se razlikuju u stepenu, u toj meri da je verovatno kako će neka biti obeležena i nasiljem. Između američkih i evropskih podcivilizacija Zapada, te između njih i Japana, očito je kako prevladava ekonomsko takmičenje. Međutim, na evroazijskom kontinentu, širenje etničkih sukoba, u svom ekstremu okarakterizovano je kao “etničko čišćenje”, nije bilo posve nasumično. Ono je bilo najčešće i najnasilnije između grupa koje pripadaju različitim civilizacijama. U Evroaziji, istorijski nemirne granice između civilizacija još jednom su u plamenu. Ovo je posebno tačno duž granica polumesecolikog bloka islamskih naroda, od zapada Afrike do srednje Azije. Nasilje se takođe pojavljuje između muslimana, sa jedne strane, te pravoslavnih Srba na Balkanu, jevreja u Izraelu, hindusa u Indiji, budista u Burmi i katolika na Filipinima. Islam ima krvave granice.

U nastavku sledi: Okupljanje civilizacija – sindrom bratske zemlje

(2) Bernard Lewis, “The Roots of Muslim Rage”, The Atlantic Monthly, vol. 266, September 1990, p. 6o; Time, June 15, 1992, pp. 24-28.

(3) Archie Roosevelt, For Lust of Knowing, Boston: Little, Brown, i988, PP 332-333.