Sukob civilizacija – zašto će se civilizacije sukobiti
Nastavak čuvenog članka Sukob civilizacija Semjuela Hantingtona i objašnjenje zašto će se civilizacije sukobiti
3. Zašto će se civilizacije sukobiti
Zašto će ovo biti slučaj?
Prvo, razlike među civilizacijama nisu samo stvarne; one su osnovne. Civilizacije se jedna od druge razlikuju istorijom, jezikom, kulturom, tradicijom i najvažnije, religijom. Ljudi različitih civilizacija imaju drugačije poglede na odnose između Boga i čoveka, pojedinca i grupe, građanina i države, roditelja i deteta, muža i žene, kao i različite poglede na relativnu važnost prava i odgovornosti, slobode i autoriteta, jednakosti i hijerarhije. Ove razlike rezultat su vekova. One neće brzo nestati. One su daleko temeljnije nego razlike između političkih ideologija i političkih režima. Razlike ne znače nužno i sukob, a sukob ne znači, nužno, nasilje. Ipak, kroz stoleća, razlike između civilizacija prouzrokovale su najduže i najnasilnije sukobe.
Drugo, svet postaje sve manje mesto. Interakcije između ljudi različitih civilizacija su u porastu; ove interakcije u porastu jačaju civilizacijsku svest i svesnost o razlikama između različitih civilizacija te o istovetnostima unutar jedne civilizacije. Severnoafričko doseljavanje u Francusku stvara otpor među Francuzima i, istovremeno, prihvatljivost doseljavanja “dobrih” evropskih katoličkih Poljaka. Amerikanci tako negativnije reaguju na japanska ulaganja nego na velika ulaganja iz Kanade i evropskih zemalja. Slično tome, kako je Donald Horowitz istakao, “Ibo može biti … Owerri Ibo ili Onitsha Ibo u istočnoj pokrajini Nigerije. U Lagosu (glavni grad Nigerije, op. p.), on je jednostavno Ibo. U Londonu, on je Nigerijac. U Njujorku, on je Afrikanac”. Interakcije između ljudi različitih civilizacija poboljšavaju civilizacijsku svest ljudi, koja, zauzvrat, okrepljuje razlike i neprijateljstva što se protežu, ili se drži da se protežu, duboko natrag u povest.
Treće, u čitavom svetu procesi ekonomskih modernizacija i socijalnih promena odvajaju ljude od starih lokalnih identiteta. U većini sveta religija je krenula da popuni ovu prazninu, često u obliku pokreta koji su označeni kao “fundamentalistički”. Takvi se pokreti mogu naći u zapadnom hriščanstvu, judaizmu, budizmu i hinduizmu, kao i u islamu. U većini zemalja i većini religija ljudi koji su aktivni u fundamentalističkim pokretima su mladi, visoko obrazovani, stručnjaci iz srednje klase, profesionalci i poslovni ljudi. “Posvetovljenje sveta”, kako je George Weigel primetio, “je jedna od prevladavajućih društvenih činjenica u životu kasnog dvadesetog veka”. Oživljavanje religije, “la revanche de Dieu”, kako je to označio Gilles Kepel, pruža osnovu za identitet i predanost koja nadmašuje nacionalne granice i ujedinjava civilizacije.
Četvrto, rast civilizacijske svesti pojačan je dvostrukom ulogom Zapada. Na jednoj strani, Zapad je na vrhuncu moći. Međutim istovremeno, a možda i kao posledica toga, među ne-zapadnim civilizacijama pojavljuje se fenomen povratka korenima. Sve se više može čuti spominjanje trendova okretanja prema unutra i “azijanizacije” u Japanu, kraja Nehruova nasleđa i “hinduizacije” Indije, sloma Zapadnih ideja socijalizma i nacionalizma i stoga “re-islamizacije” Srednjeg istoka, a sada i rasprava o pozapađivanju protiv rusijanizacije u zemlji Borisa Jeljcina. Zapad se na vrhu svoje moći suočava sa ne-Zapadom koji sve više ima želju, volju i sredstva da oblikuje svet na ne-Zapadne načine.
U prošlosti su elite ne-Zapadnih društava obično činili ljudi koji su bili najpovezaniji sa Zapadom, koji su bili školovani na Oxford-u, Sorbonne-i ili Sandhurst-u, i koji su upili zapadne stavove i vrednosti. Istovremeno, stanovništvo u ne-Zapadnim zemljama je često ostajalo duboko prožeto domaćom kulturom. Ali sada se ovi odnosi obrću. Odzapađivanje i podomaćivanje elita pojavljuje se u mnogim ne-zapadnim zemljama, dok u isto vreme zapadne, obično američke, kulture, stilovi i navike postaju sve popularniji među narodnim masama.
Peto, kulturne osobine i različitosti su manje promenljive i dakle manje podložne kompromitovanju i rastakanju od onih političkih i ekonomskih. U bivšem Sovjetskom Savezu, komunisti mogu postati demokrati, bogati mogu postati siromašni i siromašni bogati, ali Rusi ne mogu postati Estonci i Azeri ne mogu postati Jermeni. U klasnim i ideološkom sukobima ključno je pitanje bilo “Na kojoj si strani?”, a ljudi su mogli birati i menjati strane, te su to i činili. U sukobu između civilizacija, pitanje je “Ko si?”. To je datost koja se ne može promeniti. A kao što znamo, od Bosne do Kavkaza do Sudana, pogrešan odgovor na to pitanje može značiti metak u glavu. Čak i više od etničke pripadnosti, religija pravi oštru i ekskluzivnu razliku između ljudi. Neka osoba može biti polu-Francuz i polu-Arapin te čak istovremeno biti stanovnik dve zemlje. Biti polu-katolik i polu-musliman je mnogo teže.
Konačno, ekonomski regionalizam je u porastu. Razmere međuregionalnog dela ukupne trgovine između 1980. i 1989. porasle su sa 51 posto na 59 posto u Evropi, 33 posto na 37 posto u Severnoj Americi. Izgledno je da će u budućnosti važnost regionalnih ekonomskih blokova nastaviti da raste. Sa jedne strane, uspešni ekonomski regionalizam će pojačati civilizacijsku svesnost. Sa druge strane, ekonomski regionalizam može uspeti samo kada je ukorenjen u zajedničkoj civilizaciji. Evropska unija počiva na zajedničkom temelju evropske kulture i zapadnog hrišćanstva. Uspeh Severnoameričke zone slobodne trgovine zavisi od usklađivanja koje je trenutno u toku u kulturama Meksika, Kanade i Amerike. Japan, kao kontrast tome, susreće teškoće u stvaranju uporednog ekonomskog entiteta u istočnoj Aziji, iz razloga što je Japan jedinstveno društvo i civilizacija. Koliko bi god snažne trgovačke i ulagačke sa ostalim istočnoazijskim zemljama Japan razvio, njegove kuturne razlike sa tim zemljama koče, a možda i sprečavaju, njegovo promicanje regionalne ekonomske integracije nalik na one u Evropi i Severnoj Americi.
S druge strane, zajednička kultura očito olakšava brzo širenje ekonomskih odnosa između Narodne Republike Kine i Hong Konga, Tajvana, Singapura i prekomorskih kineskih zajednica u drugim azijskim zemljama. Sa krajem Hladnog rata, kulturne istovetnosti sve više nadvladavaju ideološke razlike, te se kontinentalna Kina i Tajvan približavaju jedno drugome. Ako su kulturne istovetnosti nužan uslov za ekonomsku integraciju, glavni istočnoazijski ekonomski blok budućnosti će za središte imati Kinu. Zapravo, ovaj blok polako već dolazi u postojanje. Kako je Murray Weidenbaum primetio:
“Uprkos trenutnoj japanskoj dominaciji u regiji, azijska ekonomija temeljena na Kini brzo izranja kao novo središte industrije, trgovine i finansija. Ovo strateško područje sadrži značajne tehnološke i proizvodne mogućnosti (Tajvan), izvanredne poduzetničke, marketinške i uslužne sposobnosti (Hong Kong), dobru komunikacijsku mrežu (Singapur), ogroman bazen finansijskog kapitala (sve troje) te vrlo veliku obdarenost zemljom, resursima i radnom snagom (kontinentalna Kina)… Od Guangzhoua do Singapura, od Kuala Lumpura do Manile, ova uticajna mreža – često temeljena na proširenjima tradicionalnih klanova – biva opisivana kao kičma istočnoazijske ekonomije”. (1)
Kultura i religija takođe čine temelj Organizacije ekonomske saradnje (Economic Cooperation Organization), koja okuplja deset ne-arapskih muslimanskih zemalja: Iran, Pakistan, Tursku, Azerbejdžan, Kazahstan, Kirgistan, Turkmenistan, Tadžikistan, Uzbekistan i Avganistan. Jedan pokretač oživljavanja i proširenja ove organizacije, osnovane 1960. od strane Turske, Pakistana i Irana, jeste shvatanje vođa ovih nekoliko država kako nemaju priliku da postanu prihvatljivi Evropskoj zajednici. Slično, Caricom, Centralnoameričko zajedničko tržište (Central American Common Market) i Mercosur počivaju na zajedničkim kulturnim temeljima. Međutim, pokušaji da se izgradi širi karipsko-centralnoamerički ekonomski entitet koji bi premostio anglo-latinsku podelu, do danas nisu uspeli.
Kako će ljudi definisati svoj identitet kroz etničku i religijsku pripadnost, tako je verojatnije da će odnose sa ljudima druge etničke ili religijske pripadnosti gledati u pojmovima “mi” protiv “njih”. Kraj ideološki definisanih država u istočnoj Evropi i bivšem Sovjetskom Savezu dozvoljava tradicionalnim etničkim identitetima i netrpeljivostima da izbiju u prvi plan. Razlike u kulturi i religiji stvaraju razlike oko političkih pitanja, a to se proteže od ljudskih prava do doseljavanja, od razmene i trgovine do okoline. Od Bosne do Mindanaa, geografska bliskost omogućava sve više teritorijalnih zahteva. Najvažnije, pokušaji Zapada u nametanju svojih vrednosti demokratije i liberalizma kao univerzalnih vrednosti, u održavanju svoje vojne prevlasti i širenju svojih ekonomskih interesa, dovode do opasnosti da druge civilizacije odgovore protivmerama. Kako će vlade i grupe bivati sve manje u stanju da dobiju potporu za osnivanje koalicija na bazi ideologije, tako će sve više pokušavati dobiti potporu pozivanjem na zajednički religijski i civilizacijski identitet.
Sukob civilizacija se tako pojavljuje na dva nivoa. Na mikro-nivou, duž nestabilnih granica između civilizacija susedne grupe se trve, često nasilno, za kontrolu teritorije i jedni drugih. Na makro-nivou, države iz različitih civilizacija takmiče se za relativnu vojnu i ekonomsku moć, bore se za kontrolu međunarodnih institucija i trećih strana te se nadmeću u isticanju svojih posebnih političkih i religijskih vrednosti.
(1) Murray Weidenbaum, Greater China: The Next Economic Superpower?, St. Louis: Washington University Center for the Study of American Business, Contemporary Issues, Series 57, February 1993, pp. 2-3.
U nastavku sledi Rasedne granice izmedju civilizacija