Ubrzanje G i piloti borbenih aviona – dejstvo gravitacije na tkiva
Kod velikih brzina aviona javlja se i veliko gravitaciono ubrzanje G koje utiče na tkiva vojnih pilota i astronauta. Postoje negativna -G i pozitivna +G ubrzanja i gravitacione sile koje pilot trpi
Ubrzanje G je jedan od glavnih fizičkih stresova povezanih sa borbenim letovima vazduhoplova. Više od 10% pilota borbenih avionima obaveštavalo je svoje lekare o nastanku neočekivanog gubitaka svesti („loss of consciousness (LOC) “), dok su leteli razne akrobatske manevre (prava učestalost takvih događaja je sigurno znatno veća, ali zbog česte amnezije koja prati ovu pojavu, mnogi piloti ne prijavljuju povremene gubitke svesti, jer nisu bili u stanju da registruju njegovu pojavu).
Iako takav gubitak svesti obično liči na sinkopu, posledice mogu biti kobne. U izveštajim Američkog ratnog vazduhoplovstva, navodi se da je 18 katstrofa u periodu 1982.do 1990. izazvano gubitkom svesti.
„Neočekivan gubitak svesti (LOC)“, tokom strmog zaokreta aviona prvi put je prijavljen 1918.kao “fainting in the air” i postaje problem u vreme rane vazduhoplovne utrke brojnih zemalja.
Dejstvo ubrzanja na organizam pilota, astronauta, padobranaca ili putnika brojnih aviokompanija može ispoljiti različite uticaje pa su i podele ubrzanja u Vazduhoplovnoj medicini različite. U našoj knjizi služićemo se sledećim podelama ubrzanja;
1 Ubrzanja prema pravcu delovanja
1.1 Linearna ubrzanja
1.2 Radijalna ubrzanja
1.3 Ugaona ubrzanja
2. Ubrzanja prema dužini trajanja
2.1 Kratkotrajna ubrzanja kod ove vrste ubrzanja sila ubrzanja deluje manje od 1 sec.(obično oko 0,5 sec.)
2.2 Dugotrajna ubrzanja kod ove vrste ubrzanja sila ubrzanja deluje 2,3…. sec.
2.3 Naizmenična (intermitentna) ubrzanja ova vrsta ubrzanja je promenjljivog intenziteta i vremana trajanja dejstva.
Dejstvo ubrzanja na tkiva i organe
Kada je organizam izložen silama ubrzanja njegove posledice se odražavaju na sledeće četri strukture organizma;
meka i potporna tkiva,
koštano tkivo,
organe i telesne šupljine,
telesne tečnosti.
3.1 Veritkalna ubrzanja (ubrzanja po „z“ osi)
Avioni obično imaju snažna ubrzanja koja deluju po vretikalnoj osi aviona u smeru gore – dole ili obrnuto, izazivajući velike oscilacije u krvnom pritisku, što ograničava maksimalnu toleranciju organizma na dejstvo ove vrsta ubrzanja.
3.2 Podnošljivost +Gz i -Gz ubrzanja
+Gz (pozitivna) ubrzanja se laše podnose od -Gz (negativna) zbog;
Prepunjenost zatvorenih prostora krvlju, kao što je lobanja, što ne može da se kompenzira zaštitnim sredstvima (kao što je npr. primena naožnih i trbuššnih presa i zaštitnih prsluka, kod +Gz)
Kompenzatorni regulacioni sinokarotidni mehanizmi nisu dovoljno razvijeni da se suprotstave velikom prilivu krvi i stvaranju njihovih depoa u glavi.
3.3 Transverzalna ubrzanja
Kod transverzaln ubrza sila ubrzanja deluje kroz anterioposteriornu osu tela (u smeru grudna kost kičmene stub ili obrnuto) i mogu biti pozizivna (+Gx) ili negativna (-Gx). Zbog znatno manje izražene preraspodele krvi u organizmu, ova vrsta ubrzanja se znatno bolje podnosi.
Subjektivni simptomi
transverzalna ubrzanja do +6Gx ili-6Gx gotovo da ne dovode do nikakvih tegoba, zato što je dejstvo opterećenja raspoređeno na celu površinu tela, što ne dovodi do nastanka većih poremećaja u pritisku kao što je to slučaj kod drugih ubrzanja.
od +6Gx do +8Gx nastaje pomeranje dijafragme nagore, a pluća se sabijaju uz grudni koš
na +12Gx dolazi do poremećaja disanja i rada čula vida, a krvni pritisak stepenasto raste, negativna ubrzanja iz ove grupe teže se podnose jer se pritisak prenosi na prednji trbušni zid koji nije zaštićen koštanim delom kao što je to slučaj sa grudnim košom, te ovaj deo tela trpi velika opterećenja.
3.4 Bočna ubrzanja
Bočna ubrzanja nastaju kada sila ubrzanja dejstvuje po „y“ osi ili od leve prema desnoj ruci (-Gy) i od desne prema levoj ruci (+Gy). Ova ubrzanja su vrlo retka i imaju samo teoretski značaj.
Poremećaji kod ove vrste ubrzanja slični su transverzalnim ubrzanjima. Bočna ubrzanja se vrlo dobro podnose, zato što je stomak sa obe bočne strane zaštićen koštane zidom, koji sprečava da se rebra, svojim oblikom, u lateralnom položaju opiru stešnjavanju grudnog koša.
httpv://www.youtube.com/watch?v=ZBt-aQ1vObM
Otpornost organizma na ubrzanje zavisi od;
Snage ili početne brzine (brzine promena u jedinici vremena), gravitacione sile (G) opterećenja.
Trajanje ubrzanja, ili dužina puta koje telo pređe za vreme dejstva sile ubrzanja.
Smera / pravca u kome deluje sila ubrzanja.
Lokacije njenog dejstva na telu (površina i strana tela na kome dejstvuje)
Položaja tela za vreme dejstva ubrzanja.
Istovremenog dejstva ubrzanja sa ostalim nepovoljnim činiocima (hipoksija, temperatura. dekompresija).
Individualne reakcije organizma na ubrzanje (mišićna masa (utreniranost), bolesti, psihofizičko stanje organizma itd.).
Izvor: Vazduhoplovna medicina – dr Milorad Dimić, specijalista vazduhoplovne medicine