NOVI SAD – OD PETROVARADINSKOG ŠANCA DO GRADA KULTURE

Istorija grada. Novi Sad nekada i sad. Petrovaradinski šanac i tvrdjava, Dunavska ulica, Neoplanta, dobijanje statusa grada, stvaranje grada sve do današnjih dana

Istorija sadašnjeg Novog Sada vezuje se za početak izgradnje Petrovaradinske tvrđave 1692. godine, kada na bačkoj obali Dunava preko puta utvrđenja niče manje vojno utvrđenje Mostobran, koji je štitio tvrđavu u slučaju napada. Nedaleko od Mostobrana počinju da se naseljavaju srpski graničari, trgovci i majstori, a naselje dobija ime Šanac – Petrovaradinski šanac po šančevima kojima je bilo opasano, a Petrovaradinski jer je pripadalo oblasti Petrovaradinske tvrđave. Ipak, po njegovim stanovnicima nazivali su ga i Srpsko selo, kasnije Srpska varoš. Iako se nalazilo direktno naspram tvrđave koja je strateški veoma važno utvrđenje, ovo naselje imalo je u početku skromne ambicije – da štiti pontonski most između Bačke strane i Petrovaradinske tvrđave, međutim samo neku deceniju kasnije dobija svoje trajne obrise i postaje grad.

Naseljen je prvobitno deo na kojem se danas nalazi današnji Vladičanski dvor, prema Dunavskoj ulici i na početku Dunavske prema i kroz Pašićevu ulicu . Naseljavani su oni delovi koji su bili malo izdignuti da ih Dunav ne bi mogao poplaviti. Tako nastaju i prve ulice. Dunavska ulica je nastala na uzdignutim „gredama“, a okolo su bile bare. Ulice Grčkoškolska i Zlatne grede su najviše tačke koje Dunav nikad nije plavio.

Prvo naseljavanje bilo je davne 1694. godine, kada se Čarnojevićev narod naselio među Dunavom i Tisom, drugo 1717 – 1718. kada su se Almaški Srbi naselili u današnji Almaški kraj, i naposletku 1739. godine kada su se beogradski srpski trgovci i zanatlije ovamo doselili. Prvo su došli graničari i ratari, a zatim zanatlije i trgovci.

Prve ulice koje su nastale bile su u stvari putni pravci, Dunavska ulica, danas najpoznatija, bila je putni pravac ka Sremu i Beogradu, drugi pravac kroz Pašićevu ulicu, Grčkoškolsku i Zlatne grede (koje su i najviša tačka i koje Dunav nikad nije plavio) vodio je ka Rumenci i Kisaču, a treći kroz Temerinsku ulicu vodio je ka Budimpešti i Beču, i pravac kroz glavnu, Zmaj Jovinu ulicu vodio je ka Zapadu. Tako je krenuo da se razvija postepeno grad iz ovog malog naselja. S obzirom da je zemljište bilo izloženo stalnim pretnjama od izlivanja Dunava, prve ulice su nastale na izdignutim „gredama“, to su mala brdašca oko kojih su bile bare. Na tim „gredama“ se odvijao život, tu su podignute prve kuće koje su bile od drveta. Taj prvobitni Novi Sad je više ličio na neku poluorijentalnu varoš, a evo kako je to zabeležio Mihajlo Polit Desančić (1833-1920), jedan od najpoznatijih novosađana, advokat i političar u svojim Uspomenama:

„…Onoga Novoga Sada, što je pre bune postojao, nema više….Bilo je tu kuća, baš i na pijaci sa rognjevima, sa doksatima, dućana sa takozvanim ćepencima. Kuće su imale široke streje, tako da si po kiši mogao ići po suvu čitavim dunavskim, ćurčijskim sokakom pa i pijacom. Te široke niske streje činile su , da su ulice sasvim uzane izgledale…Na pijaci bila je znamenita simidžinica kir Fotina na takozvanoj bari gde je danas ribna pijaca. Ta kuća i danas postoji…Današnja ribna pijaca pre bune zaista je bila na „bari“. Kaldrme nije bilo, a bilo je mnogo dubokih jama, vodom i đubretom napunjenih…“

Te uske ulice koje su zbog doksata i nastrešnica izgledale još uže, imale su svoje specijalitete. Dunavska ulica je bila poznata po krčmama u kojima je često dolazilo do tuča, druge su bile centri pojedinih zanata, a u glavnoj ulici koja je to i danas bile su radnje i trgovine i pijaca. Ovo balkansko trgovište, tada još daleko od modernog grada, imalo je sve na ulici, papuče i kožuhe, hlebove, i razne druge proizvode. Bez vodovoda, grad je upotrebljavao Dunavsku vodu za piće i nju su po kućama raznosile putundžije na taljigama, a njihov dolazak je najavljivalo zvonce obešeno o vrat konja koji je podizao prašinu, jer mnoge ulice tada još nisu bile kaldrmisane. Grad se smirivao u veče, kada su se po ulicama palile petroleumske svetiljke.

Ovo je bilo mesto u kojem su se nastanili balkanski trgovci, takoreći skorojevići koji su više voleli svoje zlatnike da kriju iza ne tako uglednih zidina i malih prozora sa rešetkama, nego da klešu svoj grad i da bogatim fasadama kuća upućuju na svoje bogatstvo.

Novi Sad nije imao imena dok nije postao slobodna kraljevska varoš jer je naziv Petrovaradinski šanac značilo samo da ovdašnje vojničko naselje pripada oblasti susednog gradskog zapovedništva. Kada je stiglo do toga da se pokrene inicijativa da se dobije samostalna jurisdikcija, počeli su se pregledati atari i obeležavati zemljište. U ime otkupa traženo je 80.000 forinti. Tada se postavilo pitanje i kako će se grad zvati, staro ime Petrovaradinski šanac više nije odgovaralo. Petrovaradinski šanac je 1748. godine postao slobodni kraljevski grad i dobio svoju autonomnu varošku upravu. Počinje svoj novi život pod nadzorom vlasti u Požunu i Beču a njime upravlja magistrat na čelu sa sucem uz dvanaest senatora i magistratskim činovništvom. Marija Terezija je potpisala povelju kojom se dotadašnja vojno komorska varoš Petrovaradinski šanac uzdiže u rang slobodnog kraljevskog grada pod imenom Neoplanta, Nojzec, Ujvidek, što su Srbi preveli kao Novi Sad.

Dobio je status grada plemića, svoj grb, zastavu i omeđene teritorije. Posle elibertacije 1748. godine u Novi Sad dolaze doseljenici sa raznih strana. Ubrzo se počinje i sa kaldrmisanjem ulica, poznati hroničar Novog Sada apotekar Franc Šams navodi da je centar grada kaldrmisan i da je Dunavska ulica najlepša. Neke ulice se i proširuju, popravljaju se nasipi jer Novi Sad od svog nastanka mora voditi brigu o Dunavu, uvodi se gradska rasveta 1840. godine, a par godina kasnije već grad ima već oko četrdeset fenjera.

Početkom 18. veka ovde se grade prve kuće, ali nažalost u Buni 1848/49. godine, Novi Sad je strahovito bombardovan sa Petrovaradinske tvrđave kada je skoro do temelja srušen grad. Tada su mađarske pobunjeničke trupe 24 sata neprekidno sa tvrđave bombardovale Novi Sad u kome se nalazila srpska vojska sa Đorđem Stratimirovićem na čelu i carske trupe sa hrvatskim banom Josipom Jelačićem. Da nije bilo ovog bombardovanja grad bi imao mnogo više stare arhitekture. Od 2812 zgrada ostalo je samo 808, pa je 1850. Godine upućena molba caru u Beč za dodelu pomoći za obnovu. Iste godine grad dobija 1.300.000 forinti srebra i gradnja je počela. Nakon 1852. Izgrađene su kuće u Dunavskoj, Glavnoj, Gospodskoj, Ćurčijskoj, Hlebarskoj, Futoškoj i Temerinskoj ulici, nešto kasnije i u Grčkoškolskoj, Lutrijskoj, ulici Zlatne gredee, Pozorišnoj, i drugim , a nakon ove izgradnje Novi Sad dobija konture današnjeg starog dela grada. Novi Sad kakav danas poznajemo i njegovo staro jezgro formirano je u 18. veku, i postoji u gotovo neizmenjenom obliku i danas. Jedinstvenost ovog dela grada ogleda se u tome što se upravo ovde nalaze najznačajniji spomenici kulture, ovde možemo videti i barok i klasicizam i secesiju i modernu, a jedinstvenost je i u tome što su ulični pravci i parcele na kojima su građene kuće i danas identični kao što su bile u vremenu nastajanja.

Ime Novi Sad opravdava činjenicu da ovaj grad rado prima sve one koji u njega dođu da osnuju svoju novu sadnicu (porodicu) i svako se ovde dobro primi, kad jednom koren oseti ovo tlo vrlo brzo se postaje novosađanin, već druga generacija će svoje postojanje i svoje gene vezivati samo za ovo tlo i sa ponosom isticati da je rođeni novosađanin, a ipak svi smo mi odnekud ovde stigli, ili bar neko naš… Ime Novi Sad ima i svoju drugu stranu sudbine, izumiru stare porodice, dolaze uvek neki novi, kao da baš ništa staro u Novom Sadu ne može dugo biti. Ipak ono što je najvažnije – biti novosađanin, pa to je onako nekako baš gospodski uvek bilo…

Svetlana Kresoja