PREPUŠTENI SAMI SEBI
Još od Prvog svetskog rata pravljeni su bunkeri u Novom Sadu, a najviše ih je ostalo iz Drugog. Nekada namenjeni za odbranu, danas su zapušteni i o njima niko ne vodi računa, iako se mogu smatrati istorijskim spomenicima iz prošlih vremena.
Više desetina bunkera zaostalih iz prve polovine XX veka, nalazi se na širem području Novog Sada, a većina njih je prepuštena zubu vremena i niko nije nadležan da o njima vodi računa.
Izuzev onih koji su u sklopu Petrovaradinske tvrđave i Kameničkog parka i samim tim su zaštićeni jer su deo kulturno-istorijskog spomenika, odnosno parka prirode, ostali su uglavnom van ičije nadležnosti.
Bunkeri se u Novom Sadu nalaze od Prvog svetskog rata kada je prve sagradila Austrougarska carevina, ali većina preostalih je iz perioda Drugog svetskog rata. Istorijski podaci govore da su betonske bunkere gradili kako Vojska Kraljevine Jugoslavije, tako i okupacione snage Nemačke, nešto manje Mađarske i Nezavisne Države Hrvatske, a potom i JNA kada je pretila opasnost od invazije Istočnog bloka zbog sukoba sa SSSR nakon rezolucije Infobiroa.
Ovi bunkeri, različitog oblika i namene, jer su neki bili pešadijski, a neki namenjeni za odbranu od tenkova, i građeni od različitih armija, raštrkani širom Novog Sada. Najviše ih je bilo oko infrastrukturnih i vojnih objekta, kao što su mostovi, pruge, kasarne i slično, a nemali broj je građen i na obali Dunava.
Novosađanin koji se bavi istraživanjem vojne arhitekture na teritoriji Novog Sada Nenad Šeguljev kaže da je većina bunkera sagradila Kraljevina Jugoslavija i da su ih posle koristile ostale vojske, a JNA je dosta gradila i posle 1948.
„U periodu od 1935. god 1941. godine uz granicu od Italije do Albanije oko 40.000 ljudi gradilo je oko 4.000 bunkera. Na teritoriji Vojvodine izgrađeno je nekoliko odbrambenih linija, a tokom 1939. godine u Bačkoj su izgrađene četiri odrambene linije i to duž granice sa Mađarskom, na liniji Sombor – Senta, zatim duž Velikog bačkog kanala i za odbranu mostobrana oko većih gradova na Dunavu kao što su Bačka Palanka i Novi Sad. Za Novosađane koji žele da ih izbliza pogledaju mogu ih pronaći na desnoj obali Dunava na Petrovaradinskoj tvrđavi. Samo uz Kamenički put do Trandžamenta ima ih desetak. Uz Dunav od Petrovaradina do Rakovca mogu se videti nekadašnja mitraljeska gnezda (MG) i to tipovi MG-1, MG-6 i MG-12. Svi ovi bunkeri pripadaju takozvanim „lakim“ mitraljeskim gnezdima. U proseku na svakih 250 do 350 metara u dve ili tri linije po dubini kraljevska vojska je izgradila veliki broj bunkera uz Dunav, magistralni put između ova dva mesta i na brdima u pozadini. Duž Dunava ima najviše na potezu Čortanovci – Beočin„, priča Šeguljev za 021.
Naš sagovornik kaže i da je vojna arhitektura XX veka specifična, ali i da ona predstavlja deo istorijskog i arhitektonskog nasleđa koju u nekom određenom području treba prepoznati kao spomenik koji treba sačuvati i staviti pod određen stepen zastite.
Koliko je bilo bunkera na području Novog Sada nema tačanih podataka i većina je nestala kako je njihova vojna svrha prestala. Takođe, na to je uticala i širenje gradskog područja i urbanizacija šezdeset i sedmadesetih godina prošlog veka, a oni koji su do danas opstali su preživeli uglavnom čudnim sklopom okolnosti, prvenstveno jer su nekako bili na mestima gde nije bilo značajnijih građevinskih radova.
Tako stanari kuća u ulici Železničke kolonije uz staru Ranžirnu stanicu, bunkere koji su tu sagrađeni decenijama koriste kao šupe pa su oni dobro očuvani. Bunkeri koji su bili uz obalu Dunava su opstali jer se nalaze na mestima koja su zarasla u travu i deo su odbrambenih nasipa ili se nalaze u sklopu Kameničkog parka. Oni u sastavu kompleksa Petrovaradisnke tvrđave su sačuvani jer su postali deo spomenika kulture, a tu je i još po neki sačuvan na drugim lokacijama, kao što je bunker pored Rokovog potoka u Petrovaradinu kod bloka 8 ili tri velika nemačka bunkera tzv. „blokhausa“ pored saobraćajnica u Sremskoj Kamenici.
Kao što smo spomenuli, za ove bunkere skoro niko nije nadležan što znači da niko nije zadužen da ih čisti od grafita i smeća. Tako su za 021.rs građani dela Petrovaradina u kojem je jedan bunker, a koji je nedavno postao skoro pa deo ograđenog šetališta za pse, ispričali da niko ne održava tu betonsku konstrukciju. Oni su se obratili i lokalnim vlastima, ali nikakav odgovor nisu dobili osim što su ih upućivali na različite gradske službe.
Ni pokušaj 021.rs da od nadređenih dobije odgovor o održavanju bunkera nije imao posebnog uspeha, jer iz gradske uprave ni posle nekoliko nedelja nisu ništa odgovorili. S druge strane, u Zavodu za zaštitu spomenika kulture Novog Sada kažu da je deo bunkera pod zaštitom, a da se o sudbini ostalih mora povesti rasprava, i da se mogu staviti pod zaštitu.
„Na teritoriji Grada Novog Sada, posebno na desnoj, sremskoj strani, sačuvan je veliki broj betonskih bunkera nastalih tokom 20. veka. O pozicijama bunkera na levoj, bačkoj strani nemamo preciznih podataka, ali po pojedinim izvorima možemo pretpostaviti da su moguće do danas sačuvani u ataru, na pravcima prema Kisaču, Čeneju i Bačkom Jarku. Na sremskoj strani u najvećem broju su skoncentrisani duž obale Dunava od Ledinaca, Sremske Kamenice, Ribnjaka do Petrovaradina, kao i dublje prema obroncima Fruške gore, u Sremskoj Kamenici, Petrovaradinu i Bukovcu, ukupno preko dvadeset. Od tog broja, osim nekoliko specifičnih bunkera koji datiraju verovatno iz godina pre Prvog svetskog rata, većina objekata pripada tipskim betonskim modelima karakterističnim za period Drugog svetskog rata. Svi oni, kao i druge specifične vrste namenskih – vojnih objekata građenih za potrebe odbrane teritorije, predstavljaju specifičan deo nasleđa, često nedostupan, koji još uvek nije u dovoljnoj meri istražen i valorizovan„, navode za 021 u Zavodu.
U ovoj ustanovi kažu i da su bunkeri koji se nalaze u sklopu utvrđenih kulturnih dobara poput prostorno kulturno-istorijskih celina gornje i donje Petrovaradinske tvrđave s Podgrađem sa 10 bunkera i dvorca i parka u Sremskoj Kamenici sa pet bunkera, evidentirani i podležu merama zaštite koje propisuje Zavod. Nadležni u Zavodu dodaju i da pojedinačni bunkeri, rasuti širom Novog Sada nisu zaštićeni kao pojedinačni objekti, jer po svojim karakteristikama ne ispunjavaju kriterijume koji su propisani Zakonom o kulturnim dobrima da bi bili utvrđeni za spomenike kulture.
„Tretman ove specifične vrste objekata i njihova valorizacija trebalo bi da bude predmet izučavanja multidisciplinarnog tima u kojem bi značajnu ulogu trebalo da imaju stručnjaci iz oblasti vojne nauke i tehnike, arhitekture, i svakako, istorije„, kažu u ovoj ustanovi.
Oni su dodali i da Zavod nema informaciju ko je nadležan za održavanje ovih objekata i da je uobičajeno da se nadležnost nad održavanjem objekata određuje na osnovu samog vlasništva objekata, odnosno zemljišta na kojem se nalazi.
U Zavodu kažu da je bunker kod Rokovog potoka u Petrovaradinu, koji je jedan je od karakterističnih tipskih betonskih bunkera iz perioda Drugog svetskog rata, a nalazi se na javnoj gradskoj površini, godinama unazad ispisan grafitima i ispunjen smećem, i da deli sudbinu mnogih prostora i objekata u gradu. Prema njihovom mišljenju, rešenje ovog problema neodvojivo je od rešavanja sličnih situacija na opštem nivou, od podizanja svesti građana o zajedničkoj brizi o javnom dobru, o očuvanju i zaštiti prostora u kojem žive i rade, do primene represivnih mera u okvirima postojećih propisa i odluka.
Ono što je izvesno je da će deo bunkera i dalje ostati na području Novog Sada i da ima ko o njima da brine, a da za ostale nema informacija da li će i kada dobiti „stručnu zaštitu“. Samo njihova jaka betonska konstrukcija i visoka trava ih štiti da opstanu dok nadležni ne shvate da su i ovi bunkeri istorijski spomenici koji kao materijalno dobro daju sliku jednog prošlog vremena.
Izvor: 021.rs; Autor: Žarko Bogosavljević