JEDNO POREKLO, JEDAN KOREN
Jedan Đilasov članak iz 1945. godine, objavljen u „Borbi“, većinom se prećutkuje. U njemu je Đilas jasno napisao da su Crnogorci Srbi, a naslov članka je „O crnogorskom nacionalnom pitanju“.
Nije mali broj domaćih intelektualaca i političara koji su Milovana Đilasa prihvatili kao svog duhovnog gurua. I to u tolikoj mjri da se zadnjih godina puno piše o Đilasu, navode njegova dela, komentarišu njegovi stavovi.
Međutim, jedan njegov članak iz 1945. godine, objavljen u „Borbi“, većinom se prećutkuje. U njemu je Đilas jasno napisao da su Crnogorci Srbi, a naslov članka je „O crnogorskom nacionalnom pitanju“. Dobar dio posleratnih teoretičara smatralo je da je ovaj članak prvi korak ka stvaranju crnogorske nacije. Prenosimo najznačajnije delove Đilasovog teksta.
„Crnogorci, nesumnjivo, pripadaju srpskoj grani južnoslovenskih plemena i naroda. U prošlosti, u osamnaestom, pa i na početku devetnaestog veka, Srbi u Srbiji bili su raja pod Turcima, Crnogorci – delom raja a delom slobodni seljaci u stalnoj borbi protiv Turaka. Jedinstvena religija je bila idejni oblik u kome se odvijala borba jednih i drugih protiv turskog feudalizma (krst protiv polumeseca). Sasvim je razumljivo da su kod pravoslavne raje, iste po istorijskim tradicijama, i srodne po jeziku i običajima, postojale i iste težnje za oslobođenjem i jedinstvom u borbi. Ali putevi razvitka ka naciji, bili su, kod jedne (u Srbiji) i kod druge (u Crnoj Gori) različiti.“
„Srbi i Crnogorci su jednog (srpskog) narodnog porekla, jednog korena, ali je razvitak u nacije, razvitak nacionalne svesti, išao različitim putevima. Iz činjenice da su Srbi i Crnogorci jednog porekla, građanski teoretičari i sitnoburžoaski političari, koji ne shvataju suštinu nacionalnog pitanja i zakone formiranja nacija, izvukli su zaključak o jednoj naciji, zaključak koji je ustvari bio ideološka osnova i opravdanje hegemonizma.“
„Stvaranje nacije u Crnoj Gori počelo je čitavo stoleće kasnije nego u Srbiji. Ovde su postojali sasvim drugi i svi uslovi (teritorija, ekonomska povezanost i dr.), kojih nije bilo kod manjina u Bosni i Hercegovini. Proces formiranja crnogorske nacije i dan-danji traje, a u ovome ratu posebna crnogorska individualnost, ispoljavanje nacionalne svesti i nacionalne osobitosti, najoštrije su došli do izraza. Ovaj rat, u izvesnom smislu, označava kulminacionu tačku procesa formiranja Crnogoraca u posebnu naciju, posebnu nacionalnu individualnost.“
„Po plemenskoj tradiciji oni se osećaju, a i jesu, Srbi (srpska plemena u Srednjem veku, srpska raja, srpski narod pod Turcima), ali su oni u nacionalnom pogledu danas i nešto posebno, svoje, crnogorsko (kao što i npr. Srbi iz Srbije nisu Crnogorci i ne osjećaju se takvima). Gledajući stvar tako, kroz istorijski razvitak, sasvim je razumljivo zašto se Crnogorci nacionalno danas osećaju nečim posebnim (ne osporavajući da su Srbi po tradiciji, po poreklu), zašto osećaju kao pravilno i prirodno kad ih se naziva crnogorskim narodom (nacijom) i smatraju federalni položaj kao sasvim nužan, prirodan i razumljiv.“
„A o budućnosti se može nagađati. Neki vele da će između Crnogoraca i Srba u Srbiji, bez hegemonije i hegemonista, brzo doći do ujedinjenja, do stapanja. Bilo bi, razume se, smešno osporavati takvu mogućnost. Ona se teoretski ne može osporiti ni za narode koji su srodni kudikamo manje. Ali ona, tim prije, ne može biti argumenat da se veštački, tj. silom, briše crnogorska individualnost. […] Prema tome, borba za slobodu i ravnopravnost crnogorskog naroda, za slobodno, otvoreno isticanje njegove nacionalne individualnosti i za poštovanje njegovih federalnih prava, jedini je put za zbližavanje, sjedinjavanje, za stvarno bratstvo srpske i crnogorske nacije, koje su proizišle iz srpskih plemena.“
„Mi komunisti nismo za federalnu Crnu Goru ni iz kakvih „političkih“ razloga (tj. iz potrebe za privremenim manevrom) niti mi – cepamo srpstvo. Mi smo za to, jer smo uvereni, znamo da to hoće crnogorski narod, a on to hoće jer se oseća, jer jeste nešto posebno, posebni, drukčiji „Srbi“ od svih Srba, – Crnogorci.“
Izvor: In4s.net