MANASTIR BANJSKA I NJENO BLAGO

Od Kosovske bitke do danas, manastir Banjska je bezbroj puta prekopavan u potrazi za legendarnim „banjskim zlatom“. Sve je tajna osim Teodorinog prstena, kaže prištinski arheolog ruskog porekla Georgije Kovaljov.

Tokom radova do rata 1999. otkopani su donžon-kula (pirg) impozantnih dimenzija, manastirska trpezarija sa očuvanim stolovima i klupama od tesanog kamena, gde su se vlastela i crkveni velikodostojnici bogato hranili. Otkopavanjem smo otkrili još 26 prostorija koje su u obliku elipse obuhvatale ceo pojas koji okružuje manastir Banjska, kaže Kovaljov.

Od Kosovske bitke do danas manastir Banjska bezbroj puta je prekopavan u potrazi za legendarnim „banjskim zlatom“ – riznicom kralja Milutina, koja je tu postojala ne samo po legendi, već i prema istorijskim izvorima. Manastirski hram Svetog Stefana, grobna crkva kralja Milutina i kraljice Teodore, danas izgleda bolje nego pre rata 1999. Ali evo šta o svemu kaže stari arheolog ruskog porekla Georgije Kovaljov koji je do rata 1999. živeo u Prištini, a sa ekipom stručnjaka radio na iskopavanjima oko manastira u Banjskoj.

Uoči nove 2020. godine pronašli smo vrsnog areheologa Georgija Kovaljova koji je u dugom vremenskom periodu bio sinonim za arheološka iskopavanja oko znamenitog manastira u Banjskoj oko kojeg su se pripovedale priče. Georgije Kovaljov je danas vremešni krepki penzioner koji od rata 1999. živi u Beogradu. O radovima u Banjskoj nam je ispričao neke bitne momente.

Banjsko zlato se odnosi na živopis

– U Banjskoj sam radio 27 godina, od 1972. do 1999. godine kada su radovi usled poznatih događaja prekinuti. O značaju Banjske navešću dva primera. Prvi je da u Karlovačkom rodoslovu piše: „Prizrenske crkve patos i Dečanska crkva, i Pećka priprata i Banjsko zlato i resavsko pisanje ne nalazi se nigde“. Ovo banjsko zlato odnosi se na izuzetan kvalitet živopisa u koji su bili umentuti i zlatni liskuni. Drugo je da je na crkvenim saborima u tadašnjoj Srbiji iguman Banjske zauzimao četvrto mesto po značaju, odmah iza igumana Studenice, Sopoćana i manastira Mileševa.

O tome šta je sve iskopano pored manastira u Banjskoj arheolog Kovaljov kaže:

– Tokom radova, otkopani su Donžon-kula (pirg) impozantnih dimenzija, manastirska trpezarija sa očuvanim stolovima i klupama od tesanog kamena, gde su se vlastela i crkveni velikodostojnici bogato hranili. Otkopavanjem smo otkrili još 26 prostorija koje su u obliku elipse obuhvatale ceo pojas oko manastira i u kojima se odvijao intenzivan život manastirskog bratstva. Nažalost, pri kraju radova na novootkrivenim temeljima podignut je novi objekat što je protivno konzervatorskoj praksi. Nastavak istraživanja je otežan i gotovo nemoguć.

Kompletna dokumentacija o radovima ekipe arheologa koju je predvodio Georgije Kovaljov nalazi se, kako nam je rekao, u Republičkom zavodu za zaštitu spomenika u Beogradu.

– Dobro se sećam lokalnog meštanina u Banjskoj, Sejda Pecija, koji je povremeno izbacivao otkopanu zemlju i šut u Banjsku reku. Peci nikada nije tražio avans, a rokove je uvek ispoštovao. Plaćano mu je tek kada bi komisija utvrdila kvalitet njegovih radova. On je besplatno izgradio kolski put sa jugozapadne strane ulaza u kompleks. Otkopani materijal koji je mogao da stane stavljan je u Severnu kareju gde je još pre drugog svetskog rata bio pronađen prsten kraljice Teodore sa ugraviranim natpisom „Ko ga nosi, pomozi mu Bog“.

Cilj ovog i svih prethodnih iskopavanja u zadužbini i mauzoleju kralja Milutina, u koji je car Dušan sahranio i voljenu majku, najverovatnije je bila potraga za legendarnom riznicom u manastirskim temeljima, smatraju stručnjaci Narodnog muzeja u Beogradu. Čitav vek pletu se legende o nemanjićkom blagu i njegovom iskopavanju u manastiru Banjska. Nakit poput Teodorinog prstena, dugo je čamio u mraku kraljevske grobnice, a sada je u depou Narodnog muzeja.

Rad i na nalazištu Crkve u Sušici

Stručnjaci naglašavaju da je Teodorin prsten izuzetan primerak srednjovekovnog zlatarstva, koje je cvetalo u Novom Brdu i Trepči, ali da nije običan ukras. To su već na prvi pogled shvatili i tragači za Milutinovim blagom koji su prsten pronašli u starom grobu u priprati manastirske crkve tokom Prvog svetskog rata.

Idući tragom arheologa, istoričara umentosti i drugih tragača za pronalascima u Banjskoj može se zaključiti da se od nemanjićkog blaga pouzdano zna samo za Teodorin prsten sa dvoglavim orlom na glavi. Nažalost, rezultati višedecenijskih iskopavanja u Banjskoj ni danas nisu dostupni javnosti, reči su istoričara umetnosti koji su se bavili istraživanjem na ovom terenu.

– Desetak godina posle prekida sistematskih radova (1999) formirano je koordinaciono telo u koje su pored priznatih stručnjaka bili uvršteni i neki novi ljudi, slabi poznavaoci Banjske, ali nije bilo mesta za mene koji sam bio terenski rukovodilac i u čijoj su ekipi bili takvi stručnjaci kao što su: prof. Dr Marica Šuput, istoričar umetnosti, dr Dušica Minić, arheolog, kao i Jelena Milojević i Ana Prenk, majstori arheologije, a pod nosiocem projekta, akademikom Vojislavom Koraćem, koji nikad nije imao nikakvu primedbu na kvalitet i kvantitet radova. O mnogim detaljima u vezi sa radovima u Banjskoj svojevremeno su pisale i „Politika“ i „Večernje novosti“. Ostala mi je mapa radova u Banjskoj koju vam dajem da predstavite javnosti (vidi sliku).

Arheolog Kovaljov je svojevremeno radio i na arheološkom nalazištu oko crkve Svetog Dimitrija u Sušici u blizini Badovačkog jezera. O ovom poslu nam je rekao da su radovi trajali samo jednu sezonu i da je sav materijal sa ovih nalazišta spakovan i ostavljen na tavan Pokrajinskog zavoda za zatitu spomenika u Prištini.

Manastir Banjska je lavra stavropigijalnog ranga, četvrta po redu iza Studenice, Mileševe i Sopoćana, spomenik kulture od izuzetnog značaja za Republiku Srbiju. Fasada je od kamena u tri boje, kojom su se mogle ravnati jedino toskanske fasade sijenske katedrale, svedoče vidljivi ostaci kompleksa velikih razmera, nekada okruženi odbrambenim bedemima i crkva posvećena zaštitniku dinastije Nemanjić, Svetom Arhiđakonu Stefanu, koju je ktitor Stefan Uroš II kralj Milutin (1282 -1321) odredio za svoju grobnu crkvu.

Manastir je u prvoj deceniji ovog veka oživeo, narod se okuplja, a monaštvo ga dočekuje s ljubavlju i darovima koji se razmenjuju obostrano.

Izvor: Jedinstvo

Autor: Slavica Đukić