SVETINJA IZ XIV VEKA
Iako je odomaćen naziv Sisojevac, reč je o manastiru koji nosi ime Preobraženja Gospodnjeg. Narodno ime stekao je zahvaljujući ovdašnjem prvom igumanu Sisoju Sinaitu čiji se grob i mošti nalaze upravo ovde.
Izgradnja manastira Preobraženja Gospodnjeg, poznatog kao Sisojevac, započela je osamdesetih godina 14. veka i dobrim delom teče naredne decenije, dok se ktitorstvo pripisuje vojvodi Crepu Vukoslaviću, srpskom vlastelinu koji je u to doba posedovao pogranični deo zemlje od obronaka Južnog Kučaja prema današnjem Paraćinu.
Dolazak do manastira Preobraženja Gospodnjeg koji je u okviru Eparhije braničevske iz pravca Požarevca upriličili smo nesvakidašnjom trasom. Iako se mnogo kvalitetnije stiže autoputem koji od Beograda vodi ka Nišu, a skretanjem od Ćuprije ka istočnom selu Srbije brzo dolazi do ovog svetog mesta, želeli smo da priuštimo putovanje koje odmara oči i predstavlja praznik za dušu u dane kada proleće dariva boje novog života.
Upućujući se magistralom prema Žagubici, u Krepoljinu smo se odvojili desno ka Milanovcu, Krupaji, Lipovici, Stenjevcu, Resavici i Senjskom rudniku, bez žurbe dolazimo do manastira Preobraženja Gospodnjeg, u narodu poznatog kao Sisojevac.
Nastojatelj manastira je arhimandrit Matej Ristanović, a reč je o monahu koji je 18. februara 2021. iz Jevanđelja izvukao koverat sa imenom patrijarha Srpske pravoslavne crkve Porfirija.
Ovde nas dočekuje jedan od četvorice sabraće, protosinđel Angelarije. Dok ulazimo u portu, od domaćina saznajemo da se prvobitan ulaz nalazio na suprotnoj strani, jer je put nekada išao uz reku, dok se danas koristi onaj probijen za potrebe rudnika, ali još uvek nije adekvatnog kvaliteta.
– U narodu postoji nedoumica oko imena našeg manastira. Naime, iako je odomaćen naziv Sisojevac, reč je o manastiru koji nosi ime Preobraženja Gospodnjeg, a narodno ime stekao je zahvaljujući ovdašnjem prvom igumanu Sisoju Sinaitu čiji se grob i mošti nalaze upravo u ovoj crkvi – pojašnjava sabrat Angelarije.
PRVI TRAG DIPLOMATSKIH ODNOSA SRBIJE I RUSIJE
Porta je adekvatno ukrašena zelenim površinama i ukrasnim biljem, a mi sa domaćinom nalazimo kutak u kome ćemo saznati još podataka vezanih za ovu svetinju. Početak razgovora ulepšava nam domaćinski gest: domaća kafa i hladna voda i izuzetan med.
Bratstvo se trudi da u okviru svojih aktivnosti usmerenih ka negovanju verskih i duhovnih vrednosti ni u kom slučaju ne zapostavi ni obaveze koje odlikuju svaku ozbiljnu zajednicu.
– Med koji ste probali je iz naših košnica, dok u sezoni uzgajamo povrće. Naravno, tu je i nešto živine, nedaleko odavde je voćnjak tako da sa jeseni pečemo rakiju što uz ostale poljoprivredne proizvode prodajemo – kazuje otac Angelarije, i pričom nas vraća u deo manastirske istorije:
– Po propasti srpske države, starac Joanikije putuje u Rusiju kod kneza Ivana Vasiljeviča, zapravo Ivana Groznog, a razlog je bio prikupljanje sredstava za opstanak manastira. Naime, Srbija je bila pod Turcima, a svaki manastir je morao da daje harač tako što je deo po deo svoje imovine rasprodavao sve do gašenja, što su porezi zavojevača imali za cilj. Vredna pomena je izjava nekadašnjeg predsednika i premijera Rusije Dmitrija Medvedeva da je dolazak monaha Joanikija zapravo prvi trag diplomatskih odnosa Srbije i Rusije. Po seobi Srba, manastir još neko doba biva živ, ali se nekoliko decenija docnije gubi nit o postojanju.
U vreme kada Feliks Kanic obilazi prostore koji spajaju Homolje sa Pomoravljem, u svom putopisu krajem 17. veka beleži da je manastir Sisojevac pust i dobrim delom urušen. Istorijska zanimljivost područja inicira doktora Vladislava Petkovića da tokom 1931. godine pokuša sa arheološkim radovima, jer je prilikom jednog obilaska utvrdio da se ovde nalazi zemljom zatrpana crkva, živopisana iznutra kojoj nedostaje krov i da veličinom odgovara Ravanici. Na žalost, sve se svelo na brz, nezavršen i nedorečen pokušaj koji se sveo na dve nedelje boravka na terenu. Dolazak Drugog svetskog rata, decenije komunističke vlasti i averzija prema pravoslavlju doprinose da se država ozbiljno uključi u posao istraživanja, a potom i obnove koji počinje tek 1972. godine pod patronatom Republičkog zavoda za zaštitu spomenika kulture. Krajem osamdesetih godina manastir počinje da dobija prvobitan izgled izgradnjom konaka i zvonare, potom obnavlja crkvena priprata dok se 1993. godine ostaci kamene ograde podižu do adekvatne visine.
TRI MANASTIRSKE SLAVE
Danas imovina manastira zauzima površinu od oko dva hektara, dok se u centralnom delu porte nalazi crkva. Desno od glavnog crkvenog ulaza je drvena zvonara sa krovom na četiri vode i pravoslavnim krstom na vrhu, a osnova je načinjena od kamena. Odavde se svakodnevno u više navrata oglašavaju tri zvona.
U porti je i delimično obnovljena kula dok nam otac Angelarije _ pokazuje i kamene ruševine srednjevskovne trpezarije. Spratni konak sagrađen je u duhu tradicionale srpske arhitekture: prizemni deo ozidan je kamenom sa prozorima monofornog oblika. Centralni deo sprata krasi terasa sačinjena od drvenih talpi i stubova, što sa belom bojom fasade daje posebnu arhitektonsku lepotu objektu koji je prekrivren crepom.
U razgovoru saznajemo da manastir poseduje i krojačku radnonicu u kojoj se izrađuje crkveni program, dok se ovde prave magneti i šolje sa adekvatnim ilustracijama, prvenstveno sa tematikom manastira i bližeg okruženja. U prostoru crkvene priprate adaptiran je prostor za prodaju ovih suvenira, publikacija i sveća od čijeg prihoda se manastir delimično izdržava.
– Vernog naroda ovde uvek ima. Posebno o praznicima. U manastiru se slave tri slave: prva u toku kalendarske godine je Istočki petak, prvi petak nakon Vaskrsa i taj dan se obeležava kao uspomena na stradanje manastira. Na taj dan u davna vremena održavan je sabor o čemu su Turci obavešteni, došli i pobili nedužne ljude. Sledeći praznik je dan Prepodobnog Sisoja 19. jula i treća slava je Preobraženje Gospodnje devetnestog dana avgusta što je hramovna slava manastira – objašnjava otac Angelarije.
Na pitanje da li se osim pomenutih praznika u manastiru priređuju i neke duhovne manifestacije, skupovi i promocije, saznajemo da je to još uvek nemoguće, jer sam put još uvek nije završen, a sve su nade da se uz trud naroda i Božiju pomoć uskoro okonča i ovaj posao, te bogomolja satka još jednu nit u slavu pravoslavlja i tradicije.
MANASTIR „KOJI PEVA“
Nastavljajući priču o manastiru Svetog Preobraženja, u narodu poznatom kao Sisojevac, vredi pomena da je obližnje selo Sisevac dobilo ime po manastiru Sisojevac i nastalo je tek dvadesetih godina dvadesetog veka. Kako govorni oblik meštana ovog kraja čine pojedine skraćenice, tako je najverovatnije samo ime Sisojevac skraćeno u Sisevac.
Od ljubaznog i strpljivog domaćina protosinđela Angelarija, jednom od četvorice sabraće ove svetinje, slušamo još dragocenih podataka iz bogate istorije bogomolje koja je nastala osamdesetih i devedesetih godina četrnaestog veka.
– Skoro tri veka od svog nastanka manastir Svetog Preobraženja biva samostalan a nekoliko godina pred Veliku seobe Srba patrijarh Arsenije Čarnojević svojim Aktom ukida samostalnost i pripaja ga manastiru Ravanica tako da Sisojevac postaje ravanički metoh. To ne traje dugo jer prema austrijskim kartama 1690. manastir Ravanica je pust dok je Sisojevac zabeležen kao manastir „koji peva“, odnosno kao živ manastir. Ovaj podatak govori da ga monasi nisu napustili u prvom naletu već u kasnijem periodu. U doba koje sledi, manastir biva zapaljen tako da svi verodostojni podaci gube i prelaze u predanje i pomene ostataka – saznajemo od oca Angelarija.
Po prvi put nakon ovog događaja ime manastira Svetog Preobraženja javlja se u pisanom pomenu sveštenika Ilariona Ruvaraca srpskog istoričara, a potom i Feliksa Kanica koji je lično boravio na prostorima ostataka i ostavio skicu ktitorske kompozicije.
GODINE OBNOVE
Godina početka obnove je 1972. kada počinje raščišćavanje terena. Nakod dve godine stiglo se do kupole. U radovima koji slede tokom 1980. postavljeni su vrata prozori i olovo na krovu, od 1986. do 1989. godine izgrađeni su konak i zvonara, a 1990. završena je izgrađena priprate.
Sama crkva je trikonhalna bazilika sa osnovom opisanog krsta, što znači da su dve pevničke i oltarska apsida izbačene, dok centralni deo zauzima impozantna kupola koja daje prepoznaljivost i poseban doprinos spoljnom izgledu ovog svetog mesta.
– Zanimljivo je da kula iznad priprate koja je najverovatnije služila i kao zvonik u prvim vremenima bila sačuvana do trećeg sprata, što znači da današnji oblik priprate nije autentičan već nadograđen. Naime, prilikom obnove ispoštovani su temelji crkve, ali je gornji tako urađen prema nacrtima stručnjaka Zavoda za zaštitu spomenika kulture devedesetih godina prošlog veka – veli otac Angelarije.
CRKVENI ŽIVOPIS
Okolnosti su doprinele da freske u crkvi preko 200 godina budu izložene vremenskim neprilikama i prilično oštećene. Iako je njihova zaštita obavljena tokom prvih deset godina obnove, prvo ozbiljno istraživanje na njima od 2000. do 2008. godine obavila je profesor dr Tatjana Starodubcev, redovni profesor Akademije umetnosti koja je dala pravo stanje stvari uz precizan izgled fresaka i kolorita iz doba gradnje.
– Na ostacima prvobitnih fresaka patronatom Zavoda za zaštitu spomenika u Kragujevcu tokom prve godine obnove radio je konzervator Aleksandar Gajić, a potom sve do 1980. godine Dragoslav Radulović. Priprata biva oslikana 1993. godine, a ovaj posao obavio je Vladimir Kidišević iz ikonopisačke radionice Kralj Milutin u Beogradu – saznajemo do domaćina koji dodaje:
– Od starih prikaza sačuvani su Sveti ratnici koji predstavljaju borce za Hristovu veru. Ova freska upadljivo podseća na Svete ratnike iz Manasije, tako se može doći do zaključka da su ovi detalji bili uzor ili probni rad majstorima koji su radili Manasiju. Na njima se zapravo ogleda razvoj zidnog slikastva u Srbiji, jer gornje zone jako podsećaju na ravaničke freske i po bojama koje su korišćene i položaju tela i rasporedu fresaka dok su donje zone identične manasijskim donjim zonama i predstvljaju prelaz iz starog u jedan novi moravski stil. Interesantan podatak je da manastir ima dva sloja živopisa.
– Prvi sloj je bio privremen i rađen je kada je zidana crkva. Da bi mogao da počne da se koristi, urađen je privremeni koji nije imao likove već samo krstove i ukrase, a posebno zanimljivo je da ti krstovi imaju oblike takozvanog patrijaršijskog krsta i pretpostavljamo da je to bio signal da je crkva kojoj pripada u rangu patrijaršije. Ti krstovi, odnosno, prvi sloj živopisa su i danas sačuavani samo u oltaru. Da li je ostatak crkve imao prvi pa je ukonjen pred živopisanje, to se ne zna – ističe otac Angelarije.
U crkvi se nalazi nov ikonostas iz devedesetih godina za koje je ikone radio profesor Petković sa Akademije za konzervaciju i restauraciju. Reč je o klasičnom ikonostasu sa četiri prestone ikone, zatim ikonama koje su na dverima, u gornjem redu je 12 apostola dok samim vrhom dominira raspeće.
– U crkvi je iz vremena gradnje očuvan sintronos, a posebnost ovog simbola prestola slave Božije koji se sastoji od episkopskog trona i sedišta za sveštenike je da nije sastavljan od kamenčića ili drveta, već ozidan kao sastavni deo stamene građevine – objašnjava protosinđel.
ČUDESNE MOĆI NAD GROBOM SVETOG SISOJA
Posebnu istorijsku i duhovnu vrednost crkve Preobraženja Gospodnjeg daje grob Svetog Sisoja u kome su pohranjene njegove mošti. Nalazi se na jugozapadnoj strani naosa i prekriven je crvenim plaštom. Sva čuda koja su se u ovom manastiru dogodila, dogodila su se upravo na ovom mestu, nad Njegovim grobom.
Prepodobni Sisoje je u narodu poštovan kao zaštitnik dece i porodice i najčešće mu se obraćaju roditelji za zdravlje dece kao i bračni parovi koji nemaju potomstvo. Ta dva čuda: ozdravljenje dece i dobijanje poroda se ovde nakon molitava stalno ponavljaju. O tim čudesnim isceljenjima i porodu kome su doprinele molitve nad grobom Prepodobnog Sisoja gotovo svakodnevno svedoče ljudi koji nakon uslišenih želja dolaze u manastir da se poklone senama, potvrde moć ovog Sveca i iskažu nemerljivu zahvalnost.
– Približavajući se Vaskrsu, izvoru naše vere, želim da naglasim da osnovnu funkciju svakog pa i ovog manastira je Bogosluženje, Liturgija. Litirgija je ta koja sve nas spaja u jedno biće, u jednu crkvu, koja nas skupa čini da budemo Hristos. Ona konstituiše i usmerava nas ka Drugom dolasku Hrista i Carstvu Božijem. Jer bilo koja crkvena građevina ne bi imala nikakvog smisla bez Liturgije, a ona pak ne bi imala smisla bez Vaskrsenja Hristovog i bez naše Nade u opšte vaskrsenje kada ćemo svi biti jedna crkva, jedno stado i jedan pastir, poručuje na kraju razgovora protosinđel Angelarije.
Autor: Vlada Vinkić
Izvor: „Reč naroda“