Stari i novi kalendar kroz vekove i narode – Istorija vremena

STARI ILI NOVI KALENDAR – Računanje vremena kroz ere

Istorija računanja vremena i kako se vreme merilo nekada. Crkveni i svetovni, stari i novi kalendar kroz istoriju i narode

ISTORIJA VREMENA OD KOSMIČKE POEME DO SUVOG KNjIGOVODSTVA

Stari ili novi kalendar?

Predstoji nam proslava najvećeg Hrišćanskog praznika Vaskrsa. Njega ove godine neće svi hrišćani proslavljati u isti dan. Vreme praznika je pravo vreme da se zapitamo: šta je to kalendar, šta je to hronologija, zašto je pitanje merenja vremena i pitanje kalendara tako važno za ljude i za istorijsku nauku, kakva je razlika između Julijanskog i Gregorijanskog kalendara, kako su različiti narodi merili vreme kroz istoriju, zašto je kalendar Milutina Milankovića najsavršeniji na svetu?

KALENDAR

Kalendarom nazivamo skup načina i propisa kojima se, prema kretanju i međusobnom odnosu Zemlje, Sunca i Meseca, kombinuju i raspoređuju vremenske jedinice nižeg reda (dan, sedmica i mesec) u vremenske jedinice višeg reda (godine, vekove…). Cilj ovog raspoređivanja je da određene prirodne pojave što je moguće tačnije padaju u iste datume svake godine. Smatra se da se kroz istoriju čovečanstva koristilo više od 1.500 različitih kalendara. Danas ih je u upotrebi oko 40 kalndara širom sveta.

Naziv kalendar vodi poreklo od grčke reči kaleo (lat. calo) koja označava objavljivanje pojave mladog meseca. Od ovog naziva potiče latinski termin kalende (calendae) kojim su stari Rimljani označavali prvi dan u mesecu. Ovaj termin bio je poznat samo njima, pa otuda i čuvana izreka „Ad calendas graecas“ – „Na grčke kalende“, tj. nikad. Sam termin kalendar (lat.calendarium) u Rimu je u početku označavao godišnju poresku knjigu, a potom i sam poreski prihod koji se u nju upisivao. Tek kasnije kalendar dobija značenje godišnjaka – knjige sa podelom godine na mesece, sedmice i dane. Nema sumnje da naziv kalendar kod svih naroda, pa i slovenskih, potiče od ovog grčko‐latinskog termina, a ne od slovenske reči koledar (krug, sunčev krug), iako se reč koledar kod slovena često javlja kao sinonim za kalendar.

Proučavanjem kategorije vremena u praksi se bavi hronologija (grč.hronos=vreme, logos=nauka). Ova, između ostalog i pomoćna istorijska nauka, proučava sisteme računanja vremena kroz istoriju i danas, i bavi se prevođenjem starih sistema na savremeni sistem, tj. Gregorijanski kalendar.

Kroz istoriju se pitanje kalendara pokazalo kao veoma značajno i veoma komplikovano. Računanje vremena se razlikovalo od zemlje do zemlje, od naroda do naroda, u susednim gradovima, pa čak i u jednom istom gradu. Tako su npr. u srednjovekovnom Zadru u upotrebi bila tri različita kalendara, tj. tri različita načina računanja početka nove godine.

U starom i srednjem veku kalendar je bio važan zbog zemljoradnje i religijskih kultova, pa je tako njegov značaj za svakodnevni život i rad čoveka i njegove verske potrebe i danas kaledar od izuzetnog značaja. Pored ovih praktičnih razloga, pitanje kalendara ima veliki naučni i istorijski značaj. Za istorijsku nauku je neophodno tačno utvrđivanje datuma odigravanja istorijskih događaja i njihovo prevođenje na savremeni Gregorijanski kalendar. To je neophodno da bi se utvrdio tačan sled istorijskih dešavanja i da bi se u odnosu na taj niz utvrdila istorijska istina i ti događaji ispravno procenili.

Dan po dan – godina

Najniža kalendarska vremenska jedinica nižeg reda jeste dan. Dan može biti prirodni (od izlaska do zalaska sunca), pun dan (dan + noć) ili tzv. građanski dan (od ponoći do ponoći). Deli se na časove (sate). Kod starih Rimljana dužina časova nije bila jednaka. U srednjem veku podele na časove gotovo da i nije bilo, već se dan delio na periode opisnih naziva: rano jutro, pevčev pev, praskozorje, popodne, suton… Podela dana na sate jednake dužine (2h12, a potom i na 24 časa) javlja se tek u 14. veku.

Kod Rimljana je nedelju (sedmicu) činilo 9 dana, a podela sedmice na 7 dana preuzeta je docnije od jevreja. Dani u mesecu, u Rimskom kalendaru, nisu imali uobičajene brojeve. Postojali su tzv. orjentacioni dani: kalende (1. dan u mesecu), none (5. ili 7. dan) i ide (13. ili 15. dan). Ostali dani brojali su se po redosledu koliko njih je ostalo do narednog orijentacionog dana.

Meseci su kroz istoriju trajali 28 do 31 dan. U Evropskoj civilizaciji su za nazive meseci obično korišćeni latinska imena – numerička, a potom i nominalna (januar, februar…). Tako je bilo i u srednjovnjkovnoj Srbiji, u kojoj su se narodni (slovenski) nazivi za mesece koristili veoma retko. Ti nazivi bili su: prosinac (januar), siječanj (februar), suhi (mart), brezik (april), travanj (maj), izok (jun), črven (jul), zarev (avgust), rujan (septembar), listopad (oktobar), gruden (novembar) i studeni (decembar), veoma slično nazivima koje i danas koriste npr. Hrvati.

Kroz istoriju, u različitim civilizacijama, kalendari su se različito izračunavali. Neki kalendari su se izračunavali poput savremenih, prema solarnoj (tropskoj) godini, koja traje oko 365 dana. Neki kalendari su bili bazirani na tzv. lunarnoj godini koja traje oko 354 dana i uzima u obzir kretanje Meseca i Mesečeve mene. U te kalendare su, radi usklađivanja sa solarnom godinom, povremeno umetani tzv. embolizmički meseci različite dužine trajanja, pa su tako postojale kratke (proste) i duge (embolizmičke) godine. Neki kalendari su bili kombinacija solarnih i lunarnih kalendara i njihovih principa (tzv. solarno‐lunarni, lunisolarni ili hibridni kalendari).

Stari Egipćani su koristili solarni kalendar, a u Vavilonu, staroj Kini i Vijetnamu je u upotrebi bio lunarni kalendar. Stari Grci su upotrebljavali hibridni solarno‐lunarni kalendar, a sličan se koristio i u Indiji, Kambodži i Laosu. Astronomiji su bili vični i poznati po svojim kalendarima, od evropskih naroda Kelti, a u centralnoj i južnoj Americi Inke, Maje i Asteci.

Stari Jevreji su koristili specifičan hibridni solarno‐lunarni kalendar u kome su se meseci računali u odnosu na kretanje Meseca oko Zemlje, a dani i godine u odnosu na kretanje Zemlje oko Sunca. Proste godine su trajale 353‐355 dana, a prestupne, uvedene radi usklađivanja sa solarnom godinom, 383‐385 dana. Meseci su u početku imali numeričke i stare hebrejske nazive, a posle Vavilonskog ropstva (586. god.pre Hr.) su uvedeni nazivi preuzeti od Vavilonaca. Dani u sedmici su imali numeričke nazive, svi osim šabata (subote) – svetog dana i dana odmora.

Muslimani koriste kalendar čije brojanje godina počinje od 622. godine, a način njegovog izračunavanja razlikuje se od zemlje do zemlje. Uglavnom je u pitanju lunarni kalendar, ali u Avganistanu i Iranu koriste solarni, a u Turskoj solarno‐lunarni kalendar.

U Izraelu i u većini islamskih zemalja danas je u službenoj upotrebi Gregorijanski kalendar, dok se tradicionalni kalendari koriste ze verske potrebe.

Jedan od najzanimljivijih mlađih kalendara jeste Kalendar Francuske revolucije. Prema njemu su se godine brojale od 22. septembra 1792. godine, datuma kada je odlukom revolucionarnog Konventa (skupštine) ukinuta monarhija i proglašena republika. Ovaj kalendar je bio u upotrebi svega 13 godina, od 1793. do 1806. godine, i jedno kratko vreme u toku Pariske komune 1871. godine. Prema ovom kalendaru godinu je činilo 12 meseci od po 3o dana i dodatnih 5, vankalendarskih prazničnih (tzv. sankilotskih – bezgaćanskih) dana, na kraju svake godine. Prestupne godine su određivane astronomskim proračunavanjima. Nedelje su imale po 10 dana, a 1., 10., 20. i 30. dan u mesecu su bili neradni, tj.praznični. Meseci u Kalendaru Francuske revolucije su imali veoma lepa imena po prirodnim pojavama. Danas je poznavanje ovog kalendara neophodno za proučavanje istorijskih događaja iz doba Francuske buržoaske revolucije i početka Napoleonove vladavine.

HRIŠĆANSKI KALENDAR

Rimljani su na početku svoje istorije koristili kalendar čija je godina trajala 304 dana i sastojala se od 10 meseci – 6 od po 30 i 4 od po 31 dan (tzv. Romulova godina). Već je Romulov naslednik, drugi po redu Rimski Kralj Numa Pompilije (8. vek pre Hr.) izvršio reformu ovog kalendara. U godinu, koja je sada trajala 365 dana, dodata su dva nova meseca – januar i februar.

Gaj Julije Cezar je 46. godine pre Hrista izvršio novu reformu rimskog kalendara prema proračunima aleksandrijskog astronoma Sosigena. Kalendarska (građanska) godina je trajala 365 dana, ali je Sosigen izračunao da solarna godina traje zapravo 365 dana i 6 sati. Zato je odlučeno da svaka četvrta godina mora biti prestupna, tj. mora imati dan više, kako bi se nadoknadio ovaj zaostatak. Sedmi mesec je tada dobio naziv Julius u čast Cezara.

Međutim, solarna godina, kako je kasnije utvrđeno, traje zapravo 365 dana, 5 sati, 48 minuta i 46 sekundi. Sosigen je bio pogrešio u proračunu za 11 minuta i 14 sekundi. Zbog toga je novi – Julijanski kalendar kasnio za solarnom godinom po 1 dan na svakih 128 godina.

Do 16. veka se između solarne godine i Julijanskog kalendara nagomilala razlika od čitavih 10 dana. Papa Grgur (Grigorije) XIII je zato 1582. godine izvršio novu reformu kalendara. Na kraju je prihvaćen predlog reforme Alojzija Lilijusa (1510‐1576) i Kristofora Klavijusa (1538‐1612). Papa je reformu kalendara ozvaničio iste 1582. godine bulom Inter gravissimas. Njom je prolećna ravnodnevica vraćena na 21. mart, kao što je bilo utvrđeno još na Nikejskom saboru 325. godine. Prihvaćena je solarna godina u trajanju od 365 dana, 5 sati, 48 minuta i 46 sekundi. Sve stoletne godine Julijanskog kalendara koje su smatrane za prestupne postale su proste osim onih deljivih sa 400. Zbog zaostatka, te 1582. godine se ispustilo 10 dana i sa 5. prešlo na 15. oktobar. Ovaj kalendar, nazvan Gregorijanskim kalendarom, po pokretaču reforme, odmah je prihvaćen u Italiji, Francuskoj, Španiji i Portugalu. Austrija ga je prihvatila 1584., a Ugarska 1587. Nemci su na njega prešli u 17. veku, a Švajcarci, Englezi i Šveđani tek u 18. veku. Rusija, odnosno tadašnji Sovjetski savez, prešao je na upotrbu Gregorijanskog kaklendara 1918., a Srbija, odnosno tadašnja Kraljevina SHS, 1919. godine. U SSSR‐u i Jugoslaviji je tada Gregorijanski kalendar postao zvanični (službeni, tj. građanski) kalendar, dok su Ruska i Srpska pravoslavna Crkva nastavile da koriste Julijanski kalendar.

ERE

Erama se nazivaju različiti načini u izboru početka računanja godina. Izbor početne, nulte godine kalendara puno puta se menjao kroz istoriju.

U staroj Grčkoj se koristila Era Olimpijada.Olimpijada je predstavljala ciklus od 4 godine, između dve Olimpijade, a vreme se računalo od prve Olimpijade koja je održana 1. jula 776. godine pre Hrista. Erom Ab urbe condita koristili su se rimski istoričari. Po njoj su godine brojane „Od osnivanja grada (Rima)“, koje se po Varonu dogodilo 21. aprila 753., a po Katonu 21. maja 752. godine pre Hrista. U svakodnevnom životu Rimljani su koristili Konzulsku eru (Annus consularis), koja je godine računala po godinama vladanja Rimskih konzula. Carsku eru je uveo Justinijan I 537. godine, a brojala je godine prema godinama vladanja Romejskih Careva, počevši od datuma njihovog krunisanja. Po uzoru na nju kasnije je nastala Papska era (prema godinama vladavine Rimskih papa). U Vizantiji je od 7. veka u upotrebi bila Carigradska (Vizantijska) era, nazvana još i Era Ab Orbe condito (Od stvaranja Sveta). Za njen početak uzet je 1. septembar 5.508. godine pre Hrista, kada je, po tadašnjim proračunima, Bog stvorio Svet. Po ovoj eri su datovani svi srpski srednjovekovni dokumenti, pa je njeno poznavanje neophodno za izučavanje ovog perioda naše istorije. Njoj je slična Aleksandrijska (Starohrišćanska) era, ali je ona stvaranje Sveta pomerala na 5.503. godinu pre Hrista.

Jevrejska era je za početnu godinu uzimala 3.760. godinu pre Hrista, kao godinu stvaranja Sveta. Po njoj se Nova godina ( Roš ašana ) slavi u sptembru mesecu. Islamska (Muslimanska) era računa vreme prema «seobi» (hidžretu) Muhameda iz Meke u Medinu, pa se najčešće i zove Hidžretska era i počinje u petak 16. jula 622. godine.

Hrišćanska era (Aera vulgaris) čiji je začetnik opat Dionisije Mali (Dionisius Exiguus), kakvu mi danas koristimo, broji godine po datumu Hristovog rođenja. Dionisije je utvrdio da se Hrist rodio 1.januara 754. godine po Varonovoj Ab urbe condita eri. Iako se prevario u datumu, a možda i u godini, Svet i danas koristi njegovu podelu vremena na dve ere označene terminima „Pre Hrista“ (Ante Christum natum,skr. a.Chr.n., Pre Hristova rođenja) i „Godina Gospodnja“ (Anno Domini). U vreme komunizma, kod nas su ovi termini potiskivani terminima Stara era, tj. Pre nove ere i Nova era.

Hrišćanska era prihvaćena je prvo u Italiji u 6. veku.

STILOVI ILI DAN POČETKA NOVE GODINE

Stilovima se u hronologiji nazivaju različiti datumi koji su u različitim kalendarima predstavljali prvi dan nove godine. Vizantijski stil je početak nove godine računao od 1. septembra. Očuvao se i danas u kalendarima prvoslavnih Crkava gde je taj datum označen kao Crkvena Nova godina. Božićni stil, koji se u srednjem veku koristio u Dalmaciji i Dubrovniku, je početak nove godine stavljao na prvi dan Božića – 25. decembar. Prema Stilus Incarnationes nova godina se računala od praznika Blagovesti – 25. marta. Venecijanski (Mletački) stil – Mos Venetis, prvi dan nove godine postavljao je na 1. mart, kao i stari Rimljani pre Julijanske reforme. Galski (Vaskršnji) stil je smatrao prvim danom nove godine pomični Vaskršnji praznik, koji može da padne u 35 različitih dana od 22. marta do 25. aprila.

Stil po kome je prvi dan nove godine 1. januar, Praznik Obrezanja Hristovog, a koji je i danas aktuelni stil za Julijanski i Gregorijanski kalendar, tzv. Stilus Circumcisionis (lat. circumcision = obrezanje), javlja se u 16. veku, a u opštoj službenoj upotrebi je od kraja 17. veka.

KALENDAR MILUTINA MILANKOVIĆA

Posle uvođenja Gregorijanskog kalendara u službenu upotrebu u Rusiji i Srbiji, posle Prvog svetskog rata, Julijanski kalendar su nastavile da koriste još samo pravoslavne Crkve širom sveta. Savremeni ruski teolog, arhimandrit Rafail Karelin, ovako je opisao razliku između ova dva kalendara: „Julijanski kalendar je kosmička poema, a Gregorijanski suvo knjigovodstvo“. Pravoslavni narodi i njihove Crkve bili su skeptični prema Gregorijanskom kalendaru pre svega jer je on bio produkt Rimokatoličke crkve, i mogao se posmatrati kao neka vrsta hronološkog unijaćenja. To što ni Gregorijanski kalendar nije najprecizniji, samo je još jedan razlog za pravoslavno opravdavanje njegovog neprihvatanja. U praksi, Gregorijanski kalendar odstupa od solarne godine za 26 sekundi, a Julijanski 11 minuta i 14 sekundi. Tako se razlika između ova dva kalendara sakupljala vekovima. Do 1700. godine ona je iznosila početnih 10 dana. Između 1700. i 1800. godine uvećala se na 11, a između 1800. i 1900. godine na 12 dana.

Posle 1900. godine ta razlika iznosi kao i danas ‐ 13 dana, dok će se posle 2100. godine povećati na 14 dana.

Još između dva Svetska rata pravoslavne Crkve su pokušale da reše problem razlike između crkvenog Julijanskog i službenog Gregogijanskog kalendara. Radeći u tom pravcu, najprecizniji kalendar u istoriji izradio je početkom 20‐ih godina 20. veka srpski naučnik Milutin Milanković. Njegov kalendar odstupa od solarne godine za samo 2 sekunde godišnje. Svoj predlog kalendara Milanković je zasnovao na ranijim istraživanjima gimnazijskog profesora Maksima Tripkovića i njegovoj knjizi iz 1910. godine Reforma kalendara.

Prema Milankovićevom predlogu novi kalendar bi prvo preskočio 13 dana da bi se doveo u ravan sa Gregorijanskim. Prestupne godine novog kalendara bile bi kao i kod Gregorijanskog – sve one bez ostatka deljive sa 4, a kada je reč o tzv. stogodišnjim godinama (sekularnim, onim sa dve nule u cifri), one bi bile prestupne samo ako broj njihovih vekova podeljen sa 9 daje ostatak od 2 ili 6. Datum Vaskrsa bi se utvrđivao isključivo astronomskim posmatranjima i izračunavanjima. Tako bi u svakih 100 godina Vaskrs padao 10 puta nedenju dana pre Vaskrsa po Gregorijanskom kalendaru, a 90 puta u isti dan.

Kod Gregorijanskog kalendara razlika u odnosu na solarnu godinu javlja se posle 3.200 godina, dok bi se potreba za korekcijom Milankovićevog kalendara javila za 30‐40.000 godina. Milankovićev kalendar je svakako imao tendenciju da postane opšteprihvaćeni svetski kalendar, umesto Gregorijanskog, a ne samo da zameni Julijanski kalendar. Ako bi ga prihvatile one Crkve koje danas poštuju Julijanski kalendar, on bi u svakom slučaju bio jednak Gregorijanskom kalendaru sve do 2.800. godine (tj. narednih 789 godina). Ovaj kalendar je, po rečima samog Milankovića, dovoljno različit od Gregorijanskog da se napravi otklon pravoslavnih Crkava i naroda, a dovoljno mu je sličan da prevaziđe trenutne razlike između dva kalendara i da omogući da na njega „bezbolno“ pređu i svi oni koji već pet vekova koriste Gregorijanski kalendar, pa i sama Rimokatolička crkva.

Milutin Milanković (1879‐1958) – srpski genije svetskog glasa

Milutin Milanković se rodio u Dalju 1879. godine. Završio je gimnaziju u Osjeku i diplomirao tehničke nauke u Beču 1903. godine. Već naredne godine je postao prvi Srbin doktor tehničkih nauka. Od 1909. do 1955. godine je bio profesor Beogradskog universiteta na Katedri za primenjenu matematiku gde je predavao Racionalnu mehaniku, Teorijsku fiziku i Nebesku mehaniku. Od 1924. godine je redovni član Srpske Kraljevske akademije. Bio je i redovni član Nemačke akademije nauka i dopisni član više drugih stranih akademija.

Milanković je autor više od stotinu naučnih radova. Napisao je, između ostalog, i naučnopopularno delo, „naučni roman“ Kroz vasionu i vekove, a njegovo najznačajnije naučno delo je Kanon osunčavanja Zemlje i njegova primena na ledena doba. To delo se smatra najznačajnijim delom srpske nauke u 20. veku.

Svetska nauka je istraživanjima iz 1976. godine potvrdila i priznala genijalnost Milankovićevih astronomskih i klimatoloških teorija. U SAD je 1982. godine održan veliki naučni skup „Milanković i klima“. Jedan od organizatora ovog skupa bio je i NATO pakt koji je inače veoma zainteresovan za Milankovićeva istraživanja. Evropsko Geofizičko društvo od 1993. godine dodeljuje nagradu koja nosi Milankovićevo ime. Po Milankoviću su nazvani jedan krater na Mesecu i jedan na Marsu, kao i jedna mini planeta. Milutin Milanković je danas najcitiraniji srpski naučnik u svetu.

SVEPRAVOSLAVNI KONGRES 1923. GODINE

Svepravoslavni kongres u Carigradu, maja 1923. godine, koji je sazvao Vaseljenski Patrijarh Melentije, imao je, između ostalog i zadatak da pokuša da reši problem razlike između Gregorijanskog kalendara, koji su tada usvojile pravoslavne države i Julijanskog kalendara, koji su nastavile da koriste pravoslavne Crkve. Državno‐Crkvenu delegaciju Kraljevine SHS i SPC su činili tadašnji Mitropolit Crnogorsko‐primorski Gavrilo Dožić (docniji srpski Patrijarh) i profesor Milutin Milanković.

U centru pažnje Kongresa našao se predloga za reformu pravoslavnog kalendara Milutina Milankovića i srpske delegacije. Posle niza zakulisnih radnji protiv Milankovićevog predloga, koji je bez sumnje bio najbolje rešenje, on je ipak i prihvaćen. Predlog je usvojen 30. maja te 1923. godine i trebao je da stupi na snagu kada ga retifikuju delegacije svih učesnica Kongresa. Vaseljenska Patrijaršija je to učinila odmah, a Grci, Rumuni i Bugari su to učinili tek godinama kasnije. Ruska i neke druge pravoslavne Crkve, među kojima je začudo i sam predlagač ‐ Srpska Crkva, to nikada nisu učinile. Tako je propao pokušaj da se u pravoslavne Crkve uvede najsavršeniji kalendar na svetu. Kalendar koji bi posedovao dovoljno osobenosti da se istakne njegova ortodoksnost, a koji bi vekovima bio identičan Gregorijanskom kalendaru i tako davao dovoljno vremena svetu da ga prihvati kao univerzalni.

Pokušaj reforme pravoslavnog Julijanskog kalendara propao je na Svepravoslavnoj konferenciji na Rodosu 1962. godine. Grčka i još neke pravoslavne Crkve su prešle na upotrebu Gregorijanskog kalendara, pravdajući se praktičnim razlozima. Neke pravoslavne Crkve, poput Srpske, Ruske, Gruzijske, Japanske, Jermenske, kao i Jerusalimska Patrijaršija, Sveta gora, tzv. Starokalendarci u Grčkoj i pravoslavni Eskimi, nastavili su da koriste Julijanski kalendar do dan danas. Njega danas koriste i neke monofizitske crkve – Etiopska, Eritrejska, Sirijska, Asirska i Koptska.

Nikola Giljen, Sonja Jovićević Jov i Jelena Mandić