OTOMANSKI MASONI
Snažna pojava slobodnog zidarstva u nekadašnoj Turskoj bila je pod uticajem postojećih evropskih ideja. Masonerija u Otomanskom carstvu javila se vođena idejama iz Evrope i Afrike, a završila se s ocem moderne turske države i nacije Kemalom Ataturkom, koji je bio istaknuti mason.
Otomanska imperija je, držeći Srbiju pod svojom vlašću, imala najviše uticaja na ono što će se dešavati u borbi srpskog naroda za oslobođenje i stvaranje moderne srpske države. Samim tim i masonske lože, koje su delovale u Turskoj, imale su direktan uticaj na stanje i događaje u Srbiji.
Koliko je snažna ideja slobodnih zidara i njen uticaj na tadašnju Otomansku imperiju, ali i kasnije, na Tursku, najbolje govori podatak da pojedini istoričari istoriju ideja Zapada u Turskoj poistovećuju sa istorijom slobodnog zidarstva u Turskoj.
Na razvoj masonerije u Otomanskoj imperiji najveći uticaj izvršile su francuska i engleska masonerija.
Prve ideje slobodnog zidarstava u Turskoj došle su u punom obimu preko Francuske i Rusije, ali i severa Afrike, tačnije Egipta i Sirije, na koje je najveći uticaj izvršio francuski Veliki orijent (napomena: u Egiptu je nakon odlaska Napoleonovih trupa ostala samo jedna loža – Aleksandrija, osnovana 1832. godine, pod Velikim orijentom Francuske). Ono što je, takođe, sigurno, jeste da ništa manji uticaj (čak možemo slobodno konstatovati u nekim vrlo važnim društveno-političkim segmentima i presudan), nije imala i engleska masonerija.
Prva loža na teritoriji Otomanskog carstva, čije ime se gubi, radi u Istanbulu, negde u blizini Galata kule, za vreme vladavine Osmana III (1703-1730). Loža je, najverovatnije, osnovana 1721. godine.
Prvi poznati turski mason bio je Sait Čelebi, ambasador u Francuskoj, a kasnije veliki vezir. Poznat je i po tome što je, zajedno sa turskim masonom Ibrahimom Muteferikom, osnovao prvu štampariju na teritoriji Otomanske imperije. Bio je vrlo blizak sa francuskim masonom grofom Bonevalom, koji je, zbog problema sa francuskim vlastima, prvo emigrirao u Englesku, a odatle otišao u Tursku, gde je promenio i veru i ime u Kumbaradži Ahmet Osman Paša. U Turskoj je aktivno radio na reorganizaciji turske vojske, što je bilo jedno od najvažnijih političkih pitanja, imajući u vidu snažan uticaj konzervativne vojske na formiranje vlasti.
Turska je bila prva muslimanska nacija koja je usvojila evropske izume, poput vojne tehnike i štampanja, a već u toku 19. veka, pristupila je i reformi administrativnog i pravnog sistema prema zapadnim modelima.
Kao i svuda, u Turskoj, odnosno u Otomanskoj imperiji, masonske ideje prvo su ušle u tursko elitno društvo, srednje i više slojeve. Napredne ideje koje donosi slobodno zidarstvo dovele su do modernizacije turskog društva, ali su, istovremeno, erodirale tradicionalne vrednosti, što je izazvalo ozbiljne socijalne tenzije i duhovnu krizu. Retrogradne snage, predstavljajući se kao čuvari starog poretka, snažno su se usprotivile ovakvom proevropskom kursu.
U leto 1807. godine, janičari, kao nosioci i čuvari tradicionalnih vrednosti, ubile su sultana Selima. Ovo ubistvo zatvorilo je za trenutak prostor za nove ideje. Međutim, kada su jednom začete bilo ih je nemoguće iskoreniti.
Već 1826. godine, sultan Mahmud pokreće niz prozapadnih reformi. Prve reforme bile su povezane sa modernizacijom vojske.
Janičari, glavni simbol starog poretka, 1827. godine su masakrirani, a pomoć u reorganizaciji vojske Turskoj su pružile Engleska, Francuska i Nemačka. Godine 1828, otvorene su prve škole po uzoru na evropske. Mladi turski učenici poslati su u Francusku na edukaciju.
Donose se sekularni zakoni. Pojedini istoričari ovaj period opisuju kao nekritičko obožavanje Evrope, jer je zapadna kultura počela da se obožava kao vrhovni cilj sam po sebi.
U takvoj atmosferi, godine 1839, sultan Abdul Meid pokrenuo je tanzimat ili reorganizaciju, sa obiljem reformskih mera.
Glavni arhitekta tanzimata (reformi) bio je glavni ministar Mehmed paša Rašid, vrlo uticajan mason.
Knjaz Miloš Obrenović vrlo je požrtvovano i bezrezervno stao na stranu Mehmed paše Rašida (tada bosanskog vezira) u Bosanskom ustanku 1831. godine, a protiv Huseina Gradaševića, vođe Bosanske bune.
Polovinom sledeće, 1832. godine, Mehmed paša Rašid je iz naklonosti prema Milošu, ustupio Srbiji oblasti Jadar, Rađevinu i Stari Vlah.
Tako su Bosanski ustanak i diplomatija kneza Miloša, doneli Srbima više sreće i koristi, negoli rat. Sama podrška, bez obzira na to što je bila bezrezervna, teško da bi sama po sebi bila dovoljna da dovede do poklanjanja oblasti, jer je bila bez žrtava i učestvovanja u vojnim pohodima i ratovanjima. Najverovatnije je reč o podršci inter partes u kojoj je veza međusobno povezane braće masona odigrala ključnu i konačnu ulogu.
Ceo proces raspada konzervativne Otomanske imperije i stvaranja temelja moderne Turske završiće Mustafa Kemal Ataturk, otac turske moderne države i nacije, istaknuti član masonske zajednice.
Iz knjige „Knez Miloš vladar i mason“ Aleksandra V. Todorovića i Branka S. Božanića